Buscar este blog

miércoles, 19 de octubre de 2016

CRONICA NEGRA LAURENTINA: DE 1889 A 1920.


Este artigo está dedicado a dúas persoas que coñezo e aprecio. Ambas naturais e residentes en Lourenzá comparten comigo o amor pola nosa intra historia.

A primeira noticia que puidemos atopar, seguro que existan outras anteriores, data de finais de 1889. Sabemos polo xornal El Lucense: diario católico de la tarde que “en San Adriano de Lorenzana se encontró muerto un jóven de 18 años, con una herida en la cabeza. El juzgado instruye diligencias”. (1889, 11 de novembro).

Dentro da crónica negra, de igual maneira que en calquera outra materia, temos diferentes gradacións, non é o mesmo un roubo que unha loita, e unha pelexa con feridos ou mortos non é o mesmo que un crime.

Así non é o mesmo unha epidemia de cólera que o ataque dun can rabioso, tal e como acontece en 1898. Nese ano un “un perro rabioso mordió allí a tres personas, las cuales pedirán auxilios á la diputación provincial para ponerse en cura”.( El Áncora: diario católico de Pontevedra. 1898, 28 de setembro).

Hai moitas razóns polas que pelexar, política, débedas económicas, insultos a familia ou fútbol, entre outras. Pero tal vez a máis antiga, tanto coma o home, sexa a quen ten polo medio o amor a unha muller.Así  aconteceu no ano 1899, despois das festas, en que varios homes se enfrontan entre “después de la verbena celebrada el sábado se promovió un altercado entre varios jóvenes, algunos de la parroquia de Masma, amenazando casi todos, al parecer, á Enrique Rodríguez Pérez, que no pudiendo defenderse huyó hacia el puente que hay en la carretera á la salida de la villa, y viéndose allí acorralado sacó un cuchillo y lo clavó en Ramón Seijo Iglesias, natural de Masma, que era uno de los perseguidores.”(El Correo de Lugo, 1899,31 de agosto ). Os que presenciaron o crime sospeitaban que a causa estaba nun triángulo amoroso protagonizado por unha fermosa dama, non podía ser doutra maneira, e dous homes: Francisco Seijo, irmán do falecido, e Henrique Rodríguez, o agresor. No anterior xornal tamén se fai mención a esa“mujer, al parecer muy hermosa, natural de la Inclusa y criada en el Valle de Lorenzana, en donde residió hasta que se marchó á Madrid, dejando en el mismo lugar donde fué criada un niño de corta edad. Dícese que en Madrid se puso en relaciones con el hermano del interfecto, sin dejar de sostenerlas con el presunto autor del homicidio, que estaba en Cuba, de donde ha regresado hace poco”.

Henrique será citado o día 23 de marzo de 1900 no xulgado de Mondoñedo para responder do cargo de homicidio que pesaba sobre el.  

 

Algo moi repetitivo dentro do mundo da crónica negra son os roubos e así veremos agora unha serie de roubos acontecidos en Lourenzá ou protagonizados por laurentinos.

A finais de xullo de 1901 a garda civil da Veiga de Ribadeo detén a Francisco Blanco López, natural e veciño de Vilanova de Lourenzá, acusado de ser “presunto autor del robo de 185 pesetas a Ángel Reguero, residente en dicha villa”. (El Regional, 1901, 23 de xullo).

En 1906 varios mozos mantiveron o que, na prensa do momento, se nomeou batalla campal. Así podemos saber que “en un baile que se celebraba en Arrojo, Ayuntamiento de Lorenzana, ha habido una verdadera batalla campal entre los mozos de distintos pueblos. La colisión surgió en el momento en que reinaba en la fiesta mayor alegría. Como causa se señala a una agraciada joven a la que parece galanteaban varios de los contendientes. En la lucha se emplearon palos, piedras y armas de fuego, resultando heridos de gravedad Fermín y Atilano López. Se tiene por providencial el que no hay ahabido mayor número de desgracias dada la cantidad de disparos que se hicieron. En el campo de pelea se han recogido varias armas y hay algunos detenidos”. (El Noroeste, 1906, 7 de decembro).

O ladrón roubado, así lle poderíamos chamar a este suceso que acontece en 1907. Polos xornais sabemos que Xosé María Ventoso, veciño de San Xurxo de Lourenzá, roubáranlle a cantidade de 300 pesetas en billetes do Banco de España. Os carabineiros deteñen a un ferreiro, Ramón Paleo Leal, de 28 anos e aveciñado nesa parroquia.

O citado Ramón Paleo non confesa ata que se presenta a garda civil, pouco despois “manifestó que la mayor parte del dinero la había ocultado en el barquín de su taller. Se hizo un reconocimiento en la fragua y las 275 pesetas escondidas por el ladrón desaparecieran, robándoselas otros cacos, que destrozaron para ello los fuelles del barquín. Nuevas investigaciones para descubrir a los autores del robo dieron por resultado la detención de Rosendo Yáñez Ventoso y Francisco Ventoso, tío y hermano, respectivamente, del primeramente robado, encontrándoles 200 pesetas en billetes de las sustraídas al José María Ventoso y ocultas por el herrero Paleo. En la cárcel de Mondoñedo ingresaron los tres detenidos, instruyéndose por el juzgado la correspondiente causa”. (El Noroeste, 1907, 19 de decembro).

En 1909 acontece que na parroquia de Santo Tomé de Lourenzá un suceso lamentable, “murió a consecuencia de un tremendo puntapié que recibió en el bajo vientre José Reigosa Martínez, conocido por El Ferreiro. El autor del crimen, Antonio Gayoso, ingresó en la cárcel”. (El Regional, 1909, 25 de agosto).

No xornal El Progreso infórmasenos desta noticia e apúntase que “han sido detenidos los vecinos de la misma parroquia, Ramón Gayoso y un criado del tabernero de la misma localidad Ramón Freire(El Progreso, 1909, 24 de agosto).

Bastante máis de 185 pesetas foron as perdas sufridas polo comerciante de Vilanova, Henrique Junquera, ao que lle rouban “más de una veintena de jamones”, sendo este a continuación doutro roubo  que tivera lugar “días antes en la parroquia de San Jorge robaron a un vecino de la misma algún dinero, chocolate, lacones y otras varias cosas”. (El Regional, 1912, 28 de xaneiro).

Vimos anteriormente varias pelexas motivadas por distintas causas, algunhas veces teñen o seu inicio estas pelexas en simples discusións como por exemplo polo prezo dun xato.Así lles acontece ao veciño de San Martiño, Xosé Díaz Grandío “que quería vender un ternero al ganadero de Santo Tomé de Lorenzana, Rosendo Cantos. Discutieron el precio y condiciones de la res, sin llegar a un acuerdo; por el contrario, hubo insultos de parte a parte y el ganadero, montando en cólera, golpeó al labrador con un palo que llevaba y como éste se defendiese, el Cantos apeló a un instrumento cortante, que se supone fuesen las tijeras de marcar el ganado, causándole una herida en el cuello”. (El Noroeste, 1915, 26 de abril).

Se ben é certo que o crime máis famoso, polo menos o que maior papel escrito deu de si, é o de Pena Corbeira, imos pasar moi por enriba, porque deste crime ten falado Manolo Román no seu libro “Lume aceso” e porque daría para un artigo el solo.

Resumindo diremos que o día 17 de setembro de 1918, volvendo de Riotorto en automóbil varios veciños de Lourenzá, todos eles agraristas, foron detidos no camiño por un veciño de Riotorto, Antón Bermúdez Leivas, que disparou dúas veces contra Vicente Fernández. O feito relatado, que hai que situalo nas loitas contra o movemento agrarista que neses anos alcanzaron gran pulo no concello de Lourenzá, provocou grande alarma pois ao atentado, que non lle custou a vida a ninguén, seguiuno unha serie de protestas protagonizadas por agraristas, que foron duramente reprimidas pola garda civil. Tamén este atentado pasou a historia con maiúscula porque a vítima, Vicente Fernández, entre outras moitas cousas, era o pai de Francisco Fernández del Riego.

Este suceso foi o que mantivo en segundo plano o roubo que sufriron no seu taller de ebanistería, no mes de setembro, “los hermanos Hermida”. Estes veciños da parroquia de San Xurxo tiñan un taller que ardeu, pero non foi fortuíto pois “el hecho de notarse la desaparición de varios objetos y encontrarse abierta la puerta del taller hacen sospechar que el fuego fue intencionado”. (El Progreso, 1918, 11 de setembro).

O 3 abril de 1920 róubanlle  ao veciño de Santo Tomé de Lourenzá, Antón Gayoso Posada, unhas  ferramentas por valor de “más de 250 pesetas: dos serrones de mano, una colección de gubias de talla y trenchas, un taladro, un cepillo, una hacha, una colección de mechas y otros pequeños útiles”. (El Progreso, 1920, 3 de abril). Pero este grupo de xitanos, aparte de roubar, segundo o xornal, tamén se dedicaban a estafar. Así lle acontece á veciña de Santo Tomé Xosefa Gayoso Pérez á que: “una embaucadora gitana hizo que le entregase 650 pesetas, hecho cometido el día 22 de marzo, pero del que no dio cuenta la cándida Josefa, porque hasta el día de ayer no expiraba el plazo de nueve días que la gitana le propusiera para presentarse nuevamente en su casa y ambas recoger un tesoro que, sin duda, debía de caer de las nubes”. (El Progreso, 1920, 3 de abril). Deste caso último podemos dicir que a xitana aparece xa detida nunha noticia do 11 de xuño, segundo a cal a estafadora chamábase María Blanco e das 625 pesetas tan só “pudieron recuperarse 287 pesetas de la cantidad estafada”. (El Progreso, 1920, 11 de xuño).





Rematamos este artigo co suceso acontecido a principios do mes de agosto deste ano. Segundo sabemos o garda civil detiña ao veciño de San Xurxo, Paulino Oural Seivane, como presunto “autor de lesiones graves inferidas con un disparo de escopeta a sus convecinos José Oural Cabanela y a la hija de éste Andrea Oural Sánchez”. (El Lucense, 1920, 6 de agosto).


A PESTE NA MARIÑA DE LUGO NO SÉCULO XVI.


 


En anteriores artigos temos visto como por mar nos chegaron mercadorías,  consecuencia inmediata do comercio mantido, mais tamén chegaron alimentos de primeira necesidades nas épocas de carestía, abondosas por outra parte.
Tamén o mar nos ten feito regalos de vez en cando, aquelas baleas varadas das que xa temos falado ou os  restos de naufraxios que mitigaban a constante fame na que viviron os nosos devanceiros.
Pero por mar tamén chegaron os nosos inimigos, os temidos piratas escandinavos (viquingos ou normandos, como lles queiramos  chamar) e con anterioridade a eles os, non menos temidos, piratas hérulos.
Mais polo mar tamén nos chegaron as pestes, convertendo, en varios casos, a nosa Mariña en punto de inicio das zonas contaminadas.
Os gobernos municipais intentaron solucionalo problema dos contaxios que nos chegaban polo mar afastando os barcos nunha especie de corentena da que non podían saír ata que as autoridades sanitarias municipais os autorizasen. O lugar elixido polo concello de Foz foi a zona coñecida co nome de Punta da Arnela.
Sobre as distintas epidemias que a nosa Mariña ten padecido, cólera morbo, febres tifoideas ou gripe, falaremos en posteriores artigos, reservando este para as pestes que nos asolaron no século XVI.
Descoñecemos dende cando padecemos este tipo de epidemias, pero debe de remontarse bastante no tempo, segundo o amosan as distintas pegadas toponímicas que nos podemos atopar na documentación. Así temos hospitais para lazarados en Ribadeo e Viveiro, os grandes portos comerciais medievais, e tamén en Mondoñedo, centro eclesiástico e posteriormente administrativo a nivel provincial. Os lazarados eran aqueles enfermos contaxiosos que recibían acubillo e comida en lugares afastados da aglomeración urbana e próximos a regatos. Estes enfermos tamén reciben o nome de Malates, procedente do termo francés Malade, e así nos atopamos co emprego do termo Malataría para referirse aos hospitais de lazarados. En Foz, pegado á desembocadura do rí Centiño atopámonos cunha zona á que, a pesar do paso do tempo, aínda se a coñece co nome de Malates.

A epidemia da segunda metade do XVI faise máis virulenta no noso país por afectar a  unha poboación famélica.
Se ben os brotes epidémicos de  1563/66 non afectaron a Mondoñedo nin a Viveiro si semella probable que Ribadeo padecera a pestilencia, Pegerto Saavedra menciona un documento do consistorio ribadense relativo á necesidade de importar pan nos anos 1563 e 1566, se ben “se aludía en este último año al “tiempo de la pestilencia”; al año siguiente se hicieron velas en este puerto, continuadas hasta 1570, pero no existen indicios de que la peste de 1568/69 afectase a la villa”.[1]

Con anterioridade á chegada deste epidemia varias vilas da Mariña tomaran medidas para evitar o contaxio. No ano 1567 ao ter coñecemento de que a peste asolaba Xixón  o consistorio ribadense decide implorar a axuda divina e prepararse para evitalo contaxio: “hicieron rogativas públicas con mortificación y penitencia y se restablecieron las guardias y velas de día y de noche”.[2] 

Dous anos despois e ante a noticia de que a peste está asolando Betanzos o consistorio decide redobrar o número de persoas encargadas de vixiar a muralla, tamén se ordena sinalar que a vila estaba libre de contaxio: “se pusiese una bandera blanca en el asta de la Torre nueva”.

En 1576 a peste asolaba San Cibrao, Cervo e Burela. No resumo das actas municipais de Ribadeo podemos ler que no ano 1578 “continuaba la peste desolando muchos lugares de la costa y continuaba la vigilancia en la villa para evitar toda comunicación con los infestados a cuyo fin habian cerrado todas las puertas, escepto dos. En estas habia guardias asalariados. Fueron inútiles estas precauciones: la peste apareció a la vez en los arrabales de Porcillán y Cabanela, y fueron tantas las víctimas que fue preciso recoger por las calles ropas de los vecinos para amortajar á los que morian[3].

En 1598 a vila de Ribadeo verase novamente atacada pola peste. Para o profesor Pegerto Saavedra a ausencia total de plenos consistoriais entre o 20 de xullo e o 23 de decembro dese ano é unha proba irrefutable da presenza do contaxio na vila.  O mesmo profesor exemplifica os efectos devastadores da pestilencia, dese ano de 1598, na parroquia da Devesa na que o cura párroco, ao inicio do libro de falecidos, anota: “”comenzo la peste a nuebe de agosto, año 1598”, escribe “y desde dicho día asta el primero de henero de 99 murieron los siguientes”: y anota a continuación partidas colectivas como “tres hijos de Lope Méndez de Rinlo; dos hijos de Diego de Lousas; María Fernández, hija de Alonso Yáñes; dos criadas de la sobre dicha”, y así hasta unas 120 personas”.[4]


En Viveiro “fue la peste bubónica, desarrollada desde 1569 a 1576, una de las que causaron mayores estragos en Vivero y lugares cercanos a la villa”[5]. Pegerto Saavedra é da mesma opinión, se ben matizada, pois coida que as medidas tomadas polo consistorio serviron para mantela pestilencia lonxe da vila durante tres anos (1569/72).

Na vila do Landro ao recibila  noticia do contaxio na vila de Betanzos  adoptan medidas moi semellantes ás de Ribadeo: “para obiar que no se pegue la dicha pestilencia en esta villa mandaron que aya guardas que no consientan entrar en esta villa nynguna persona de la dicha ziudad de Betanzos[6].
Esta medida, tomada o día 23 de xullo, sofre unha serie de variacións tendentes a reforzar o control sobre a vixilancia, e así o día 10 de novembro deciden colocar nas portas da vila a un fidalgo acompañado de dous homes, este grupo tería como primordial función a de evitar a entrada de xente que puidese traer a enfermidade.

De nada serviron as medidas e o 17 de decembro aparecen varios veciños afectados, por esta razón o concello ordena pechar as portas da cidade “”y sólo estuviesen abiertas las del Puente y Cadafalso, en las que se mandó establecer una guardia, para que nadie entrase procedente de dicha ciudad (estase a referir a Betanzos) o que hubiese pasado por ella, prohibición que luego se extendió a los que viniesen de Pontedeume y Monforte[7]. Pegerto afirma que aparte da decisión de pechalas portas adoptan outra como “que se ponga una bandera en la ermita de San Lázaro y que aya allí un guerda”.

O día 24 dese mes de decembro a epidemia xa está causando estragos na vila de Celeiro, razón pola cal o concello de Viveiro ordena pechar as portas tanto de día como de noite  e impedir a entrada a calquera persoa. Así mesmo toda persoa que quixese saír da cidade debería xurar que non se dirixiría a zonas contaminadas, sempre e cando quixese poder volver a entrar na vila.

Así aguantou Viveiro ata o día 4 de abril de 1570 en que os casos de apestados comezan a aparecer dentro do recinto amurallado. Segundo nos relata no seu libro Donapetry no mes de xullo de 1572 “murieron un clérigo francés, dos mujeres y un niño, y el Municipio se concertó con el médico, Licenciado Gaspar de Faria, para que atendiese a los atacados, que debían de ser aislados en la casa de Fernando Cao, sita en el lugar del Real”.

Como estas medidas non tiveron o efecto desexado o consistorio trasladará as súas reunións (as comprendidas entre os meses de Setembro a Xaneiro) a Celeiro, agora libre do contaxio. Tamén adopta o consistorio a medida de socorrer económicamente á vila de Viveiro “porque en ella quedaban muchos pobres y otras personas”.

 En 1573 aparecen casos de apestados nos concellos de Xerdiz, Miñotos, Riobarba así como noutras parroquias do val de Viveiro.

No mes de xullo do ano 1576 o consistorio ordena pechar na súa casa, prohibíndolles a saída, polo menos durante trinta días, a Gonzalo da Velaira e aos membros da súa familia, por estar contaxiados. Nada conseguiron e o contaxio estendeuse tanto pola vila como “por Boimente, Burela, Cervo, Cillero, Galdo, Gerdiz, Landrove, Miñotos, Negradas, Riobarba y San Ciprián”.
Queda patente o efecto desta epidemia na facultade real que a vila de Viveiro recibe ( 16 de novembro de 1576)  para poder mercar trigo e centeo procedentes do estranxeiro: “la villa de Vivero ques en el Reyno de Galizia nos hizo relaçion dixiendo que de muchos años a esta parte en la dicha villa y reyno avia avido mucha falta de pan, de tal manera que habian muerto muchas gentes de hambre y de peste[8].

No ano 1598 outra epidemia asola as terras de Betanzos e a nosa terra mariñán, segundo Donapetry a vila de Viveiro tivera sorte, pois quedou indemne, non así as poboacións do Valadouro, Ourol e Xerdiz.

Pegerto Saavedra, no seu traballo dedicado á provincia de Mondoñedo, aporta datos sobre as causas que motivaron que Viveiro quedase libre de contaxio no ano 1598; para el as medidas tomadas, como pechar as portas, limpar as rúas os sábados ou facer pola noite fogueiras nas que se queimaba loureiro e outras herbas aromáticas, conseguiron o seu fin, a peste non pasou a través das portas de Viveiro.

Tal vez unha medida que nos resulte curiosa é a que toma o consistorio viveirense o 5 de decembro de 1598, destinada a evitalo contaxio e así vemos como permiten aos veciños “de Celeiro para que pudiesen vender su pescado a los arrieros: ir solamente afuera del puerto lo necesario para venderlo, no juntarse con los arrieros, no echarles el pescado en sus cestos, sino en el suelo, y depositar el dinero recibido en vinagre o en algas[9].

 Por outra banda en Mondoñedo a situación tamén foi bastante complicada e así vemos como no ano 1572 a cidade estaba atacada pola peste, polo menos esta será a escusa que Ambrosio de Morales argumenta para desprazarse a Vilanova de Lourenzá e non a Mondoñedo.

Outro dato que constata o que acabamos de dicir prodúcese o  día 15 de outubro de 1572, momento no que o Cabido mindoniense concedía un permiso de trinta días a tódolos cóengos que permaneceran na vila mentres a peste asolara a cidade, tamén fai referencia que moitos dos cóengos se ausentaran cando apareceran as primeiras noticias de peste.[10] Un exemplo destes agraciados é Fernando Marqués, así nun documento datado o 31 de xullo de 1577 dise que o Cabido decide falar co señor bispo para “pedirle que, en el caso de adjudicar alguna escribanía, agraciase con una de ellas a Fernando Marqués, habida cuenta de lo mucho que este había trabajado en el tiempo de la pestilencia[11].

Este Fernando Marqués é o que sofre un ataque por parte dos homes do abade de Lourenzá. As actas capitulares dese ano anotan que o 10 de outubro de 1572 o Cabido outorga poder a Xoán vilar, Baltasar Álvarez e Martín Alonso”procuradores en la Real Audiencia del Reino de Galicia y querellarse con Alonso López, merino de Villanueva de Lorenzana, y demás inculpados, por haber quebrantado la jurisdición de este Obispado y haber entrado con la vara alzada en el campo de Lindín y junto al puente de Brea y haber hecho autos de justicia y haber acometido, con gente armada, a Fernando Marqués, Teniente Alcalde Mayor de dicho Obispado de Mondoñedo, y a los que con el iban causándoles heridas y lanzadas e impidiendo la entrada en la dicha ciudad de pan, vino, carne, pescado, sal y otro mantenimiento para el sustento de los vecinos de dicha ciudad, alegando que habia peste en ella y llevando a Villanueva de Lorenzana todo ello a un mercado que había pretendio hacer el Abad y el referido merino en dicha villa". 12]

En 1578 a cidade volverase a ver atacada pola peste e así o 27 de outubro o consistorio ordena, tendo en conta que a peste estaba na cidade de Santiago, que “los vecinos de esta de Mondoñedo, entre sí hiciese la guardia que en semejantes casos se acostumbra”.[13]
No Cabildo realizado o día 21 de xaneiro de 1579 os cóengos dan conta da existencia da peste nas proximidades da vila de Vilalba.

Entre os meses de agosto e novembro de 1598 vemos como a peste volve a asentarse na cidade da Paula e así se constata nunha reunión do Cabido do 7 de agosto. Nela levábase a cabo a votación para elixir ao cura párroco de San Bartolomeu de Corbelle, os cóengos tiñan que vir votar e na acta capitular anótase que “dejaron entrar al canónigo Cartas y al racionero Castillo, a pesar de ser sospechosos de “contaminacion de peste”, pero los mandaron salir inmediatamente”. Noutra acta do 12 de agosto tócase o tema da elección de Maxistral, para levala acabo había que realizar unha votación por parte dos cóengos e o Cabido decide non aumentalo prazo da votación  “a causa del rumor de peste que había en la Ciudad y sus arrabales[14].

O día 16 de outubro vemos como o Cabido encarga ao cóengo Miramontes a tarefa de “vigilar la Puerta Nueva durante todo el tiempo que hubiere peste[15]. Outra medida, aparte de pechalas portas e vixialas, foi a de suspender as actividades do Seminario e así o Cabido, en sesión do 20 de outubro, ordénalle ao cóengo Calonge “cesase en su cargo de leer a los estudiantes, a causa del rumor y peligro de la peste, se tenia sospecha de que estaban afectados de dicha peste algunos estudiantes[16].

Sirvan estas catro pinceladas para amosar o cadro de morte e devastación que a peste trouxo á nosa Mariña no século XVI.





[1] Saavedra, Pegerto. Economía, política y sociedad en Galicia. La provincia de Mondoñedo. 1480 – 1830, p.98.
[2] Apuntes sobre Ribadeo, páxina 39, resumo do ano 1567.
[3] Apuntes sobre Ribadeo, p. 49, resumo do ano 1578.
[4] Saavedra, Pegerto. Opus cit., p.100.
[5] Donapetry Yribarnegaray, X.: Historia de Vivero y su concejo, p.218.
[6] Saavedra, Pegerto. Opus cit., p.98.
[7] Donapetry Yribarnegaray, X.: opus cit., p.218.
[8] García Oro, X. e Romaní, M.: Vivero en el siglo XVI, p. 198, doc. 86.
[9] Saavedra, Pegerto. Opus cit, páx.100
[10] Cal Pardo, H.: Mondoñedo. Catedral, ciudad, obispado en el siglo XVI. Documento 522, páx107.
[11] Cal Pardo, H.: Opus cit., documento 535, p.111.
[12] Cal Pardo, H.: Opus cit., documento 521, p.107.
[13] Saavedra, Pegerto. Opus cit, páx.99.
[14] Cal Pardo, H.: Opus cit., documento 1192 e 1194, p.244 e 245.
[15] Cal Pardo, H.: Opus cit., documento 1207, p.247.
[16] Cal Pardo, H.: Opus cit., documento 1247, p.257.

DAS ORIXES FOCEGAS DO CONDE DE GÓMARA (SORIA).

Palacio dos condes de Gómara (1577-1592). Francisco López de Río.
O primeiro conde de Gómara foi, segundo a Colección Salazar e Castro, Alonso de Río e López de Río, era tataraneto de Xoán López de Río, este era “originario  de la Casa Río, en Mondoñedo, Galicia. Participó en la conquista de Antequera al servicio del rey de Aragón. Alcalde de la Fortaleza de Yanguas. Casado en primeras nupcias con Teresa Malo, nacida en Yanguas”.

Neste artigo veremos como un home que sae do lugar de Río, parroquia de San Martiño, acaba por converterse nun home poderoso e como os seus descendentes rematarán por converterse en condes de Gómara.

Se consultamos o artigo de Paio Artigas, titulado “Antiguas familias de Soria. Los Salcedo y los Ríos. Progenitores de los condes de Gómara” (publicado na Revista de Arquivos, Bibliotecas e Museos, 1920), poderemos ver como á hora de falar da orixe dos Río de Soria di o seguinte: “Los Ríos, según Martel, eran ”gente principal y hacendada en la ciudad de Soria” y traían su origen de Galicia, “en el solar que llaman de Rio, que es una casa con su torre en el coto y feligresía de San Martín de Mondoñedo, al cual solar son tributarios y pecheros todos los vecinos y moradores de su distrito, pagando cada uno de ellos, al tiempo de su muerte y fallecimiento, al señor del solar, el derecho que llaman de las luctuosas, que es la mejor pieza mueble que tenía el difunto, en reconocimiento de señorío y vasallaje”.

Non é esta a primeira vez que se menciona a orixe focega dos Río de Soria, xa no traballo de Francisco Mosquera de Barnuevo , publicado no ano 1612, e titulado La Numantina, no seu canto quinto, páxina 115 podemos ler: “Están también incorporados en este linage los Rios (aunque su origen es de los muy nobles de Galicia, en la Feligresia de San Martin de Mondoñedo, donde tienen su solar y en el llevan de sus vasallos el derecho de lustuosa”.

Pode que o amigo lector coide esaxerada a anterior afirmación, pero todo o contrario, no lugar de Río, parroquia de San Martiño de Mondoñedo, había unha fortaleza. Dela tivemos noticia trala lectura do expediente de fidalguía de Lourenzo López de Moscoso e Río, que podemos consultar lendo o artigo titulado “Unha casa brasonada en Vilaxoane”, que se atopa neste blog.

Fortaleza de Yanguas. Xoán López de Río, alcaide.
No expediente de fidalguía do mencionado Lourenzo afírmase que era neto de Lope Sánchez de Moscoso. Este fidalgo residía na súa casa de Vilaxoane, pero defendía, de maneira orgullosa, a súa procedencia da casa solar de Río, de onde procedía. O interesante das declaracións das testemuñas deste preito é como falan da fortaleza de Río da que din que: “tenia una torre grande y casa de cantería parte de ella con unas portadas de cantería y acerca della y alderedor della un paredón y hescudo alto y almenage de piedra y en la puerta principal de la dicha torre tenia las armas del dicho solar que eran unas flores de lis y pezes y ríos y la dicha torre era ancha con sus quatro esquinas y junto a la dicha torre y pegada a ella tenían los moradores de ella su casa y palaçio en que bivian y por la dicha casa y torre paresçia ser antigua y este testigo savia y avia visto que a Diego de Rio el viejo por regedor que fue de la dicha casa y solar”.

Unha das testemuñas menciona como membros destacados da familia Río a Lourenzo López de Moscoso e Río, a seu avó Lope Sáncez de Moscoso, a Pedro de Miranda e Rodrigo de Rio “los quales  eran fijosdalgo cavalleros principales”.

Esta mesma testemuña afirma que cando morría un veciño peiteiro do bispado de Mondoñedo tiña que pagar a familia ao bispo “un buey o baca, que llamavan luytuosa, por via de pecho; que no pagavban los hijosdalgo  y que los del dicho lugar que llamavan de Rio ademas estava sita la dicha casa y solar los vezinos y moradores que bivian en dicho lugar proximo de la casa y solar no pagavan cosa alguna de dicho tributo al dicho vispo de Mondoñedo y pagavan y avian pagado los ombres de la dicha casa y solar de Rio la dicha luytuosa la mitad al dicho posehedor de la dicha casa y solar y la otra mitad a Alonso Lopez de Moscoso y Rio que hera ansimysmo desçendiente de la dicha casa y solar”.
Unha testemuña deste preito é Diego Rebellón e Aguiar, fidalgo, veciño de San Cosme de Barreiros, e un dos membros da familia dos Rebellón de Marzán, donos da casa que hoxe en día se coñece como A Casa Grande de Marzán.

Na súa declaración aborda o tema da casa forte de Río da que dirá que era unha torre elevada: “ y su cerco de piedra, que por lo alto de ella se andava alderedor como fortaleza y casa fuerte y en la puerta principal de la dicha torre tenian sus armas que heran tres flores de lises y una torre y un rio con sus peces y una donzella que estava mirando al rio”.

Na declaración desta testemuña vemos como aos membros da familia dos Río gardábaselles tódalas preeminencias, como eran “el asiento y dar de la paz y honras donde quiera que se hallavan en vodas, mysas y bautizos y mortuorios”.

Vexamos agora o percorrido vital dos membros da familia Río de San Martiño de Mondoñedo, dende o momento en que parten da súa parroquia natal ata que se converten en condes de Gómara.

Debemos logo comezar por Xoán López de Río que, como vimos anteriormente, será o xerme da familia dos López de Río sorianos. Sobre este home ten investigado amplamente Máximo Diago Hernando en varios traballos. Nun deles, o titulado La proyección de las casas de la alta nobleza en las sociedades políticas regionales: El caso soriano a fines de la Edad Media” (Publicado en Anuario de Estudios Medievales, 39/2, xullo – decembro 2009. P. 843 a 876) podemos ler: “Desde esta perspectiva puede considerarse paradigmática la trayectoria de Juan López de Río, modesto hidalgo originario del obispado de Mondoñedo, en Galicia, quien, tras abandonar su patria de origen en busca de mejores condiciones de vida, entró a mediados del siglo XV al servicio del señor de Cameros, Juan Ramírez de Arellano, quien le designó para que se hiciese cargo de la tenencia de la fortaleza de su villa de Yanguas. Allí contrajo matrimonio con una doncella perteneciente a una familia de ganaderos trashumantes, que le llevó a interesarse progresivamente por la actividad de la cría de ganado ovino en régimen trashumante, orientada a la producción de lanas finas para su exportación, sentando así las bases para la fortuna prosperidad de sus descendientes, que llegaron a convertirse en señores de la cabaña de mayores dimensiones y mejor reputación por la calidad de su lanas en todo el partido mesteño soriano”.

Para afondar máis na figura de Xoán López de Río puxémonos en contacto co profesor Máximo Diago, ao que lle enviamos unha serie de preguntas. A súa resposta foi que despois de consultar unha serie de preitos de fidalguía atopou referencias : “de testigos que sostienen que vino como paje de Constanza Sarmiento, cuando vino a tierras sorianas a casar con el señor de Cameros, Carlos Ramírez  de Arellano. Prosperó al servicio del sucesor de éste, Juan Ramírez  de Arellano, señor de Cameros, que le nombró tenente de la fortaleza  de Yanguas. He encontrado también referencias documentales de fines  del siglo XVI sobre cómo el alférez mayor de Soria, Antonio López de  Río, compró por estas fechas la referida casa y torre de Río”.

No traballo sobre a familia dos Río, mencionado anteriormente, ao tratar da figura de Antón López de Río dinos que: “En 1595 Antonio López de Río, regidor de Soria, se titulaba señor de la  torre, casa y solar de Río, en Galicia, en el partido y feligresía de San Martín de Mondoñedo. Y ese mismo año otorgó poder a su hijo Antonio López de Río, el menor, para comprar al licenciado Hernando de Saavedra,  del Consejo del Rey, oidor en su contaduría mayor, vasallos en el entorno más cercano a dicha torre (la cantidad de vasallos más propincuos y circunvecinos a dicha mi torre, casa y solar de Río AHPS(=Archivo Histórico Provincial de Soria), PN (=Protocolos Notariales), 89-199-49 , Soria, 27-XII-1595. Dicha compra se llevó a efecto, puesto que sólo dos años más tarde el propio Antonio López de Río, al titularse señor de la casa, torre y solar de Río, aclaraba que lo era  "de lo que yo antes me tenía y era señor” y también “de lo que me vendió el licenciado Hernando de Saavedra, del Consejo de Su Majestad y Oidor de la Contaduría Mayor de Hacienda, señor del coto de San Martín de Mondoñedo” Vid. carta de poder de Antonio López de Río a Rodrigo de Río de Moscoso, vecino de la feligresía de San Martín de Mondoñedo, nombrándole alcaide y alcalde mayor de la casa y torre de Río, para que ejerciese en su nombre la  jurisdicción civil y criminal, alta y baja. AHPS, PN, 91-202-198, Soria, 11-XII-1597”.

Ese licenciado Hernando de Saavedra, tamén coñecido como Oidor Saavedra é o que aparece en varios artigos do noso blog vinculados coa capela de San Brais e a casa brasonada de Vilaxoán.

Sabemos logo que foi dos López de Río de Soria, pero agora deberíamos mirar algo sobre os membros desta familia que quedaron en San Martiño.

Palacio dos Río e Salcedo. Alonso de Río, o Maior. 1549. Hoxe Arquivo Histórico Provincial.

A primeira referencia que nos atopamos é a de Vasco López de Río. Unha mención a el atopámola no libro de Henrique Cal Pardo “Mondoñedo, catedral, cidade, bispado, na segunda metade do século XV”, en concreto na páxina 51, documento nº 26. Trátase dun documento, do 16 de marzo de 1459, no que se fai referencia ás distintas cantidades económicas que recibía o Cabido mindoniense :”da parte do benefiçio de Santa Ceçilia, duzentos morabetinos vellos, que leva Vasco Lopez de Rio”.

A seguinte referencia data do ano 1492. Esta vez atopámola lo libro “La hermandad de Castilla: cuentas y memoriales. 1480 – 98”, no apartado relativo aos acostamentos podemos ler: “Vasco Lopez de Rio, vecino del coto de San Martin de Mondoñedo, 2 lanzas, 8.000 maravedíes”. Un acostamento era o pago que recibía dos reis unha persoa por estar preparada e equipada para loitar por eles cando fosen reclamados. Polo que vemos Vasco López de Río, que ben pode ser o mesmo que aparecía en 1459 ou o seu fillo, acostaba dúas lanzas, ou o que é o mesmo, os reis contaban con dúas persoas armadas para loitar por eles.

Que Vasco López de Río era un fidalgo coñecido é respectado queda patente na executoria de fidalguía de Alonso Vidal, veciño do lugar de Vilatuixe, dada en Valladolid no ano 1508. Nas declaracións dunha testemuña, Xoán de Losada, veciño de Romaríz, fidalgo de 65 anos, á hora de afirmar que o avó de Alonso Vidal, Alvar Alonso de Vilatuixe, era fidalgo notorio di:“oyera desir por fama publica al mariscal Pedro Pardo i a Vasco Lopez de Rio i a Ruy Lorençio de Adelan i a otros de aquella tierra que eran mas antiguos que este testigo i desta que ellos avian conosçido al dicho Alvar Alonso i que fuera ome fijodalgo”, queda logo claro que a palabra de Vasco López era case que tan valiosa como a do Mariscal Pardo de Cela.

Os Río que vivían na fortaleza.

Sobre eles fálase no expediente de fidalguía de Lourenzo López de Moscoso e Río e dísenos que quedan como alcaides da mencionada fortaleza Diego de Río, o vello, seu fillo, tamén chamado Diego de Río e seu neto, Rodrigo de Río Moscoso.

Lembremos que son alcaides colocados polos membros da familia Río de Soria, que son os que detentan a propiedade da fortaleza. Estes Río de San Martiño, emparentados cos de Soria, son unha rama menor da familia que vivirán á sombra dos seus parentes ricos.

Vexamos unha pequena árbore xenealóxica destes Río.

1.- Diego de Río, o vello, casado con Berenguela López de Moscoso.

Vemos aquí como se unen os apelidos Río e López de Moscoso, lembremos que este último é a orixe do condado de Fontao. Nunha das fontes que actualmente se poden ver no pazo de Fontao están gravados os escudos dos apelidos Río e Moscoso.

Este Diego de Río, o vello, foi un dos primeiros posuidores do casal da Portela (sito en Forxán e do que xa temos falado no noso blog) tal e como podemos ler nun documento do ano 1549. Nesa data, e para rematar coa posesión fraudulenta que este señor tiña sobre o citado casal, o Cabido mindoniense afora a: “Diego de Río, vecino de San Martín de Mondoñedo, el viejo, por dias de su vida y de la de uno de sus hijos, nietos y bisnietos, la casería de Marzán, que se llamaba da Portela, con todas sus heredades, que se enumeran y ascendían a unas 46 en total, sitas en diversos lugares como Prado da Lama, Chao, Fornos, Arnado de Aveas, Veiga da Cadra, Pedreira, Lagoa, Moreiras, Sabrón, Veiga do Castro, Miñanoces, Monte  dos Fondoes, Fojo, etc. Debería pagar 1000 maravedís por día de San Martín y edificar, en el plazo de dos años, una casa en la dicha casería de Marzán, de paredes, madera, losa o teja, todo ello a su costa. En caso de no realizarlo así, la caserí y foro quedarían a disposición del Cabildo”.[1]

Diego de Río, o vello, posuía entre outras moitas propiedades, un muíño abandonado e caído na parroquia de San Martiño, polo menos  no ano 1540 “de la parte de abaxo e topa en molino viejo e heredad del Regeyral, que se dize es de Diego de Rio, que es suyo, e de otra parte topa en heredad que fue del prior de Sant Martiño e que agora es de Ynes Peres, muger de Afonso Bazques”. Sobre este muíño as testemuñas afirman que: “yaze yermo, que topa en heredad del dicho monesterio, prado que llieva el dicho Alvaro Pillado e en la dicha heredad e molino que fue del dicho prior de Sant Martiño e con su rigueyral, que todo es de Diego do Rio, que debia dos mysas en cada un ano que mandara por su suegro el dicho Diego do Rio “.

Deste Diego de Río, casado con Berenguela López de Moscoso, e pai doutro Diego de Río, sabemos que falecera con anterioridade ao ano 1553, pois nun documento do 25 de setembro dese ano o Cabido de Mondoñedo preiteaba contra Berenguela López de Moscoso, “viuda de Diego de Rio, con su hijo Diego de Río, el mozo, vecinos del coto de San Martín, sobre el lugar da Portela.[2]

2.- Diego de Río, o novo, casado con Inés Álvarez.

3.- Rodrigo de Río, seus irmáns son: Vasco López de Río e Berenguela López.

Este Rodrigo alcanzará o posto de alcaide da fortaleza de Río, nomeamento que recibe dos seus parentes sorianos, que eran os donos da fortaleza e dos vasalos que vivían preto dela.
O  21 de maio de 1574 Rodrigo vende un terro ao licenciado Maldonado, que mercara a seu irmán, Vasco López de Río, sito na veiga de Estambar, que testaba co camiño que da Veiga ía a Ver e a Vilaxoane.

4.- Berenguela López de Río, casada con Alonso Legazpi e pais de Antón Legazpi e Río.
Desta muller sabemos, grazas á información que aporta o expediente, que para poder emigrar, presentara o seu fillo Antón Legazpi e Río[3], que estivera casada con Alonso Legazpi e que no referido ano de 1662 xa falecera. O seu marido era un fidalgo, fillo de Xoán Legazpi, natural de Vilanova de Lourenzá, e de Sabela Díaz de Guitián. Berenguela, segundo aparece no informe, era filla de Diego de Río, o novo, e de Inés Álvarez. O documento  sobre as orixes de Antón Legazpi foi redactado “en el coto de Ferreira de San Martino de Mondoñedo y jurisdicion de don Lorenço de Moscoso”, o día 15 de marzo de 1621.

Pouco máis podemos dicir desta familia, dos que noutrora presumiron de levar o apelido Río, e que se titulaban como señores da fortaleza de Río.

Hoxe en día aínda se poden ver as casas, que son dúas e xuntas,  que se levantaron  sobre os cementos da antiga fortaleza de Río.




[1] Cal Pardo, H.: Mondoñedo – Catedral, Ciudad, Obispado – en el siglo XVI. Nº 1496, páx. 316.
[2] Cal Pardo, H.: Mondoñedo – Catedral, Ciudad, Obispado – en el siglo XVI. Nº 3642, páx. 789.
[3]  pares.mcu.es, Arquivo Xeral de Indias, Casa de Contratación, 5382, nº 9, 16 de xuño de 1622.