Buscar este blog

martes, 2 de febrero de 2016

APUNTES PARA O ENTROIDO DE FOZ ENTRE 1899 E 1934.


Como tódolos anos chama a nosa porta o desenfreo e a risa do Entroido. Supoño que os máis novos pensarán que o Entroido é algo moi recente inspirado máis na cultura brasileira que na propia tradición galega. Non lles falta razón cando se ve desfilar algunhas comparsas. Mais o Entroido, que é así como hai que chamarlle e non carnaval, forma parte da nosa historia dende hai moito tempo.

O Entroido nace como festa popular baseada en ritos e tradicións precristiáns. A igrexa católica, de igual maneira que fixo con outras tradicións, acabará incorporando e transformando o Entroido nunha festa cristiá. Mais tamén o Entroido se converte nun dos días en que se debía de pagalas débedas.

Filgueira Valverde, no seu libro Artesanía en Galicia, explicaba como os armeiros galegos, en concreto os fabricantes de espadas, gozaban de recoñecida fama tanto a nivel peninsular como estranxeiro. Esta fama era a que motivaba o grande número de encargos que recibían: “las entregas se fijaban para carnestolendas (concretamente para día de “antroydo”) o escalonadas a lo largo de las grandes fiestas del año litúrgico (Pascua de Flores, Sancti Spiritus, Santiago, Todos los Santos o Navidad)”.

Non estaba nada errado o señor Filgueira Valverde na súa afirmación. Se consultamos a obra de don Henrique Cal Pardo sobre a catedral e o bispado de Mondoñedo atopámonos varias referencias ao Entroido como data de pago. Así por exemplo hai un documento do 18 de xullo de 1314 no que se pode ler como o Cabido mindoniense afora por dous anos o dereito que a catedral tiña sobre a igrexa de Viveiro. Cando se estipulan as datas para pagar dise: “et pagardesnoslos por los terços do anno, a terça por San Martinno, a terça por entroydo e a terça por Sancti Spiritus”. No ano 1330, o 15 de maio, o cabido aforaba a Xoán Pérez unha casa que tiñan na rúa de Sindín, en Mondoñedo, estipulando entre outras cousas que: “vos avedesnos a dar cada anno en foro de la paga o comunete por entroydo quarenta soldos”. Tamén nun documento de foro do 27 de xaneiro de 1350 lemos que os prazos para pagar eran: “a metade por la festa dagosto primeyro que ven et a outra metade por entroydo siguinte et assy en cada anno[1]

No século XVI continuábase con esta tradición de pagar polo Entroido. Así o vemos nun documento do 29 de outubro de 1571 no que Alonso Preste, veciño de Vilapedre: “se comprometió a pagar en antroido (comienzo del año) a Bartolomé Rico, vecino de Mondoñedo, 31 reales”. Ou noutro documento do 13 de setembro de 1585 no que se nos fala da débeda que dous cóengos manteñen co mosteiro de San Martiño dos Picos. A débeda era de 16 reais, dos que 10 debían de ser pagados o día de San Martiño  “y los 6 restantes por dia de antroido, que es dia de carnes tollendas”.[2] A derradeira mención que anota don Henrique sobre o pago en Entroido data do 21 de setembro de 1565. No documento redactado nesa data podemos ler como Alonso López, veciño de Celeiro de Mariñaos e zapateiro de profesión, recoñece adebedar a Pedro Fernández, tamén zapateiro e veciño de San Martiño, a cantidade de 8 ducados. Comprométese a pagalos da seguinte maneira: 3 o día de San Martiño, 2 o día de Entroido e 3 o día de Pascua de Florida.
Se consultamos o apeo de bens de San Martiño de Mondoñedo, redactado no ano 1540, podemos ver que entre os distintos impostos que os veciños tiñan que pagar figuraba o da yreta”, que consistía en que cada cabeza de familia desta parroquia tiña que levar un carro de leña cada ano ao mosteiro de San Martiño. En caso de non poder levar o carro de leña o cabeza de familia podía substituílo pagando “un cabrito por Pascoa o por Antroydo”, deste imposto están exentos de pagalo os fidalgos. Como non podía ser doutra maneira os que máis teñen son os que menos queren pagar, algo que aínda estamos a vivir hoxe en día.

¿Cómo se celebraba o Entroido no Foz de finais do XIX?

Podemos responder a esta pregunta despois de consultalas Ordenanzas do Concello de Foz do ano 1899. Nelas atopamos que do artigo 40 ata o 45, ambos incluídos,  estipulábase como debería de transcorrer o Entroido focego:

“40.-  En los días de Carnaval se permitirá andar por las calles con disfraz, careta ó máscara, pero se prohíbe usar trajes que imiten los de la Magistratura, los habitos religiosos, los de las ordenes militares y los uniformes que estén designados a ciertas y determinadas clases oficiales.
41.-  Se prohíbe asimismo à las mascaras hacer parodias que puedan ofender à la religión del Estado, à los demás cultos tolerados por las leyes y a la decencia y buenas costumbres, insultar a las personas con discursos satiricos, bromas de mal genero o expresiones que ataquen el honor y reputación de las misma y usar palabras o ejecutar acciones o gestos que puedan ofender la moral y el decoro.
42.-   Los enmascarados no podrán llevar armas algunas por las calles ni en los bailes, bajo ningún pretesto.
43.-   Solamente la Autoridad ó sus delegados podrán obligar à quitarse la careta á la persona que hubiere cometido alguna falta ó producido disgustos ó cuestiones con su comportamiento.
44.-    No se permite que en los días de Carnaval se pongan mazas à las personas que transiten por las calles, ni que se arroje à nadie agua, harina, ceniza u otros objetos, materias ò substancias que puedan ensuciar ò causar daños.


45.-  Los enmascarados que faltaren à cualquiera de las prescripciones contenidas en los artículos anteriores, ò a lo que se disponga en los bandos que se publiquen serán detenidos inmediatamente por los agentes de la Autoridad y puestos à disposición de ésta para los efectos à que hubiere lugar”.
Da anterior relación de ordenanzas chámanos poderosamente a atención dous datos que imos comentar.

O primeiro fai referencia á prohibición de tirar auga, fariña, cinza ou lixo a outras persoas pola rúa. A aparición da fariña no Entroido focego lévanos inmediatamente ao domingo fareleiro de Xinzo de Limia.

Penso que a tradición de tirarse cousas que manchan no Entroido estaba bastante estendida en Galicia. Ata de agora tan só puidemos consultalas Ordenanzas de Foz (1899), as de Ribadeo (1861) e as do Carballiño (1898). Nestas últimas podemos ver como se prohibe polo Entroido “el uso de aparatos e instrumentos que por su ruído molesten al vecindario, ni arrojar ni colocar substancias u objetos que manchen ó causen daño à los transeúntes”.

Nas de Ribadeo podemos ler no artigo 30 o seguinte: “Se prohibe ademas en dichos días espresamente arrojar aguas ó basuras, tirar huevos y poner mazas”.

Cando unha tradición está fondamente arraigada costa bastante facela desaparecer. Pensemos que as Ordenanzas de Ribadeo son do ano 1861 e que as de Foz son de 1899. Pasaron 38 anos e aínda se continúa a prohibir o mesmo, feito que nos deixa claro que a tradición de tirar fariña, auga, cinza, ovos e outras materias seguía viva. Non fomos quen de conservar esas tradicións, algo que si se conseguiu no Entroido ourensán.

A segunda cousa que nos chamou poderosamente a atención, e que non atopamos referencia algunha a ela nin nas ordenanzas de Ribadeo ou Carballiño, é a  prohibición que recae sobre o acto de: “insultar a las personas con discursos satiricos, bromas de mal genero o expresiones que ataquen el honor y reputación de las misma y usar palabras o ejecutar acciones o gestos que puedan ofender la moral y el decoro”.

Supoñemos que esta prohibición fai referencia ao que hoxe coñecemos como as coplas. Esas composicións satíricas nas que se critican aspectos políticos e sociais do noso concello. Actualmente no programa do Entroido deste  concello figuran dous espectáculos con coplas. As que se len o día do pregón e as que se recitan no Touporroutou. Este último acto xurde tralo esforzo da asociación cultural A Pomba do Arco no seu desexo de recuperar esa tradición das coplas focegas.

Se ben hoxe en día as coplas non teñen censura previa, polo menos as que se len no Touporroutou, non sempre foi así. O xornal asturiano Región aparece un artigo no seu número do 10 de febreiro de 1926 no que se pode ler: “para el conocimiento de los interesados, el alcalde (estase a referir ao de Xixón) recuerda que todas las coplas o escritos semejantes, tan prodigados por el carnaval, deben ser previamente autorizados por la alcaldía, atribución independiente de la previa censura para la prensa”.

Despois de todo o que temos lido, sobre todo as prohibicións, pensamos que os tres días do Entroido eran de festa continuada, con moita xente pola rúa e nos bailes divertíndose, aínda que non sempre acontece iso. Se lle facemos caso ao xornal El Progreso (10 de febreiro de 1910) o Entroido de Mondoñedo dese ano non foi nada animado. Afirman neste xornal que a noticia aparecía no periódico Mondoñedo, nel podíase ler: “el carnaval en aquella ciudad estuvo por completo desanimado. En las calles nada; y el baile del domingo en el Casino, con una temperatura glacial”.
       Fotografía sacada da revista Bolanda. Cadernos de historia fozega. Vol. 1, Páx. 119. 

En Foz, tal vez porque nos afecta máis a brisa do mar, o Entroido eran días de festa continuada. Debía de ser tal o número de persoas que acudían à  nosa vila por estas datas que se fai coincidir a inauguración do Casin-Salón coas datas do Entroido: “El pasado domingo y con ocasión del Carnaval, se inauguró en Foz un Casino Salón, en local construido al objeto, que resulta excelente. Mide veinte metros de largo por diez de ancho y tiene un magnífico corredor ó azotea capaza para trescientas personas”. ( Xornal El Progreso, 1912, 25 de febreiro).

Non menos animado foi o Entroido focego dos anos 1933 e 1934. Se no primeiro sae á rúa a comparsa Carnestolendas, no segundo sae a comparsa dirixida por Bustamente:  “con la denominación de Agrupacion de marnieros del puerto de Foz, constituyeron unos cuantos rapaces y lindas rapaciñas, bajo la animosa batuta de Bustamante, un simpático coro que ejecutando canciones de muy buen gusto fue acogido con simpatía en todas partes, cosechando muchos aplausos. La agrupación referida, que ha depositado su bandera en el Pósito de Pescadores, vino a demostrar las posibilidades artísticas de nuestra juventud si con tiempo y constancia se educan y cultivan, lo cual contibuiría al progreso moral de nuestro pueblo.

También amenizó nuestros carnavales la pintoresca comparsa Los Criollos, organizada por un grupo de muchachos de buen humor que, con instrumentos de cuerda y su correspondiente jazz-band, pusieron una nota agradable en nuestras Carnestolendas. Con más ensayos y mimbres serían capaces estos criollos de emular a los mejores rondallistas.

A unos y a otros agradecemos la visita que nos hicieron, así como a de la bien afinada rondalla de Cillero (Vivero) que, de paso para otros puntos, estuvieron en Foz ejecutando selectas composiciones”.  (Xornal El Progreso, 1934, 20 de febreiro).

Para unha maior información sobre a comparsa Carnestolendas recomendo a lectura do artigo de Ramón  Ermida e Mónica Pazos titulado Vida e obra de Manuel Lugilde Penelas, que se pode atopar na revista de estudos focegos Bolanda, no seu número 1, páxinas 103 a 142.





[1] Cal Pardo, H.: Tumbos del archivo de la catedral de Mondoñedo. Calendarios. Documentos 624, 778 e 930 respectivamente.
[2] Cal Pardo, H.: Mondoñedo – catedra, ciudad, obispado- en el siglo XVI. Documentos 1957A e 2667 respectivamente.

No hay comentarios:

Publicar un comentario