Buscar este blog

jueves, 26 de marzo de 2015

A PONTE DA ESPIÑEIRA E O ANO 1858.

Non está no meu ánimo enfrontarme con ninguén máis si teño o firme propósito de corrixir os erros históricos que poida ver e saiba corrixir.

Un deles vémolo na ponte da Espiñeira, que une os concellos de Foz e Barreiros, xusto antes de entrar nela podemos ler un enorme cartel que di: “Un ano máis tarde, concretamente o 24 de xaneiro de 1841, e debido á puxanza de Vilaronte no contexto mariñán, o Deputado Sr. Peña propón ante o Xefe Político (actualmente denominado Gobernador Civil) D. José Becerra, por primeira vez, a construcción da ponte sobre o río Masma en terreos de Vilaronte para sustituir a “Barcaza” ata entón utilizada para transportar carruaxes, persoas e equipos animais.

TRANSCRIBIMOS A CARTA:
“Llamo la atención sobre los notables atajos, tal vez de legua y media, que la naturaleza esta a todo el mundo indicando en el camino de Ribadeo a Vivero, practicando mejoras muy posibles, que son estas: construir una segunda y cómoda barca para atravesar la ría de Foz en tiempo que lo permita; en frente de este pueblo un malecón o camino de arrecife para hacer siempre transitable el arenal de dicha ría; un puente, aunque sólo sea de madera, por que tal cabe en los límites de nuestra posibilidad, en lugar de la barca de la La Espiñeira, que tanto retarda los viajes, tal como hoy existe y se sirve; finalmente otro puente de la misma clase por lo menos para cerca de la embocadura del río Fazouro – río Ouro -, a una mil y quinientas varas más abajo del actual puente, que sobre ser mezquino y débil, está precisamente situado en el volteador del camino que por tanto forma allí un ángulo sumamente agudo, con notorio perjuicio del transeúnte”.
O 27 de xullo de 1841, a proposta foi aceptada, e así comenzou o que naquel momento se consideraba como unha obra faraónica: a ponte da Espiñeira. Curiosamente no proxecto inicial contemplábase a necesidade de “peaxe” para contribuir á inversión de 30.000 reais que a obra representaba”.

Mais non aconteceu así, 1841 non foi o ano da construción desta “faraónica ponte” pois se miramos nas actas municipais atoparemos unha datada o 21 de febreiro de 1844, nela podemos ver como a Corporación Municipal realiza a lectura dunha Real Orde que fai referencia ao asunto de portazgos, pontazgos e bagaxes. A Corporación resposta a esa Real Orde dicindo que no distrito “no se halla ninguno de estos obgetos mas que la barca de Espiñeira, manifestandole que por la pasaje se exije a cada persona cuatro maravedis y ocho por caballería y por ganado bacuno”. Transcorrido un mes, ou sexa o 22 de marzo, podemos ver como a Corporación municipal destina a cantidade de 24 reais para pagar a don Xaquín Samaniego, “por dos viajes que hizo a San Miguel sobre el informe del puente de la Espiñeira”, feito que nos indica que en 1844 aínda estaban con informes relativos á mencionada ponte.
En 1846, nunha acta do 21 de novembro podemos ler: “bien informado el Ayuntamiento que los encargados del bareaje del río Espiñeira, Juan Bao y José Montenegro, olvidándose del cumplimiento de su deber detienen mucho más de lo necesario a los transeúntes, particularmente a los que intentan pasar del distrito de Barreiros para éste, que fastidiados de esperar y vocear por los barqueros prefieren retirarse y hacer el largo rodeo que es indispensable para atravesar sobre el puente de Cillero”. O concello quere poñer fin a esta lamentable situación e ordena aos barqueiros observar unha maior puntualidade no desenrolo do seu servizo, en caso de repetirse eses retrasos serían multados con dous ducados. Tamén ordenan ao dono do bareaxe, Xosé Alonso Ramos, que nos sucesivos contratos de arrendamento do servizo estipule a necesidade de manter unha exactitude na recollida de transeúntes.


A barca da Espiñeira aparece nomeada no Diccionario Geográfico Estadístico de España y Portugal, escrito no ano 1828 por Sebastián Miñano y Bedoya, no que podemos ler que cando está a falar da parroquia de Vilaronte di: “y por el Norte con el priorato de San Martin, donde en el siglo IX estuvo la silla episcopal. Situada en el camino carretero que conduce de Rivadeo a Burela, desde cuyo pueblo hay cinco horas de camino militar (…) a su inmediacion esta la barca de la Espiñeira, capaz de transportar 16 personas pero no carruages”.

Na acta do 21 de febreiro de 1854 a Corporación municipal, tendo en conta as obras que se están a realizar na estrada Ribadeo a Viveiro, solicitan ao gobernador provincial “que mande una persona cualificada para que delimite y trace este camino en el distrito de Foz”. Estas obras, nas que se inclúe a realización da ponte da Espiñeira, eran, segundo a Corporación, moi necesarias tanto para solventar os problemas dos viaxeiros como para dar traballo “ademas que en ellas puedan ganar su sustento diferentes braceros de la municipalidad haciendo frente en gran parte a los rigores de la miseria”.

Este ano de 1854 é crucial para comprobar a necesidade que había dunha ponte na Espiñeira. Na acta do 26 de setembro Falando de Foz dise: “es una villa puerto de mar por el que tiene que atrabesar el camino de primer orden que de la provincia de Asturias viene costeando la de Cantabria hasta el Ferrol”. Polo tanto aínda non chegara ese camiño a Foz en 1854, pero era moi necesario tanto para transeúntes como para os intereses do noso concello. Nunha acta do 14 de marzo dásenos un exemplo da necesidade desta vía, que revitalizaría a feira de gandos da Espiñeria  “la mas concurrida de este pais en la paroquia de San Juan de Villaronte hacia la parte del poniente desde la casa  en que habita Manuel Pére hasta en la que lo hace Ysidro López forma un recodo que prohibe a su entrada el franco tránsito a los muchos ganados que alli se reunen y comodidad para colocarlos”.

No Boletín Oficial da Provincia de Ourense, no seu número 34, do 21 de marzo de 1854, pódese ler como se sinala o día 19 de abril para levar a cabo a subasta das obras da ponte da Espiñeira: “Autorizada competentemente la construcción de un puente sobre el rio Masma en el punto denominado Barca de la Espiñeira, señaló el día 19 de abril próximo y hora de las doce de la mañana para la adjudicación de estas obras en pública subasta”. O presuposto que o goberno civil estipula para levar a cabo esta obra é de 117.784 reais. A convocatoria non tivo o éxito esperado e así vemos que o día 11 de maio aparece no Boletín outra convocatoria para esta subasta.

A Deputación Provincial de Lugo tivo sempre o desexo de levar a cabo esta obra. No libro titulado La Diputación Provincial en la época Isabelina, obra de Antón Prado Gómez, podemos ver como no ano 1843, nas actas do 31 de xaneiro e 6 de decembro, abordan o tema da necesidade de construír unha ponte no lugar da Espiñeira. Nas actas do 9 de marzo, 20 de abril e 11 e 15 de xuño do ano 1844 acordan “la concesión de un pontazgo temporal paa el contratista, o sino para la Diputación” (p. 95 e 96). Na sesión do 23 de oputubro de 1854 informan que “los partidos de Ribadeo y Monforte no habían recibido cantidad alguna, situación que es denunciada por sus respectivos diputados quienes reclaman los dineros necesarios para afrontar las obras: camino de Bóveda hacia el Sil y de Ribadeo a la Barca da Espiñeira”. (p.116).

Na acta do 9 de agosto de 1855 a Deputación Provincial abordaba o tema da construción dun camiño de primeiro orde dende “Río a la Barca de A Espiñeria”, que se mencione barca e non ponte indícanos que aínda non estaba construída.

No periódico La Aurora del Miño podemos ler que no exemplar do 6 de xuño de 1857 falan da necesidade de rematar algunhas estradas, dentro das estradas locais mencionadas figura unha que vai “del puerto de Foz por el puente de la Espiñeira y Cillero a empalmar por Villanueva de Lorenzana a con la de Porto a Villalba”.

O Conde de Pallares publicaba un artigo o 20 de xuño de 1860 no periódico Correo de Lugo sobre as obras nas estradas e menciona que no tramo da estrada Ribadeo á Viveiro están construídos 9.8 quilómetros, “se concluyó el estudio de 9.8 kilómetros y se están ejecutando la sobras que comprenden; se descimbró y está a terminarse el puente sobre la ria de Foz en el sitio llamado Espiñeira”.



CANDO O CAMPO DA CABANA CHEGABA ATA A IGREXA. UN FORO DE 1815.

Este é un artigo dos que me gusta xa que teño moi pouco que escribir, pois o realmente interesante é o documento en sí.
O documento do que estou a falar é un foro realizado pola fábrica da igrexa de Foz a favor de Francisca Maseda, viúva de Bernabeu Canoura, e nai de Ramón Canoura. O citado documento está datado no ano 1815.
O interese do citado documento radica en que sitúa a citada casa aforada no lugar coñecido como Campo da Cabana, hoxe estaríamos falando do lugar do porto ou ben da Ribeira, xa que actualmente pensamos que a extensión do Campo da Cabana é moito máis reducida. Realmente o territorio ao que se denomina como Campo da Cabana ía dende o peirao, dende o edificio da Sociedade de Socorros Mútuos ata a praia da Rapadoira. No foro veremos como a casa afora estaba enfronte ao alfonil do sal e limitaba coa ría de Foz, para situarnos actualmente sería unha das casas que están despois do supermercado Cemar, actualmente o alfonil do sal é un edifico de moi recente construción.  
Probablemente algún lector sexa reacio a crer o que digo pero despois da lectura deste foro darase conta de que teño razón.
O citado foro ten lugar no ano 1815 e ten unha duración de 200 anos, polo tanto neste 2015, en caso de continuar vixente o foro, a familia que estivese a vivir na casa debería ou ben realizar un novo foro ou ben abandonar esa casa.
Da familia que recibe o foro sabemos moi pouco, Francisca Maseda estaba viúva e vivía co seu fillo,Ramón Canoura, que acabará sendo nomeado, segundo podemos ler na acta municipal do 31 de xullo de 1837, co cargo de ir visitalos barcos que atracaban en Foz. Para realizar esta tarefa debería ser acompañado por un  farmacéutico, pero como Foz carece del, o bo do Ramón ten que ir so a inspeccionar os barcos que atracaban e tiñan que pasar unha pertinente cuarentena antes de entrar no dito porto, “y por punto para el fondeo de los mencionados buques la playa que en la ría deste puerto denominan Arnela, por ser el de mayor seguridad e incomunicable”.

Vexamos logo o que nos di o foro:


SELLO QUARTO, QUARENTA MARAVEDIS, ANÑO DE MIL OCHOCIENTOS DIEZ Y SEIS.
En la Casa Rectoral de Santiago de Foz, à quince días del mes de Octubre año de mil ochocientos quince, constituidos presentes ante mi escribano y testigos don Baltasar Nicolas Silba y Pardo, cura prior de esta parroquial Yglesia y el fabricario actual della don Jesus Fernandez Guardia, representando hombres de la vecindad y con ausencia de ella dijeron que en devida atención a su ministerio y anelo de adelantar los legitimos intereses y aumentos de la Yglesia para maior gloria de Dios sustentación de su Templo y felicidad de los parroquianos siendo como es propio y pertenece a la Fabrica todo el Campo llamado da Cabana que esta a orillas de la Ria de este Puerto que entre otros vienes hizo donación a la Fabrica y vecinos don Diego Rebellon en los doze de Julio del año de mil quinientos setenta y uno a testimonio de Diego Albarez Mariño escribano y en consideración asimismo de que quasi dicho largo Campo de la Cabana esta a inculto sin producciones para la Fabrica afin de acudir lícitamente a estos atrasos los otorgantes desde luego en la mejor forma via y manera que mejor en derecho lugar haia aforaban y aforan a Francisca Maseda viuda actual de Bernabè Canoura y a su hijo unico Ramon Canoura, soltero, de edad de veinte y seis años vecinos de esta feligresía de Foz es a saber lo que este instrumento foral se les concede; es a saber de el repetido Campo da Cabana como esta de dos ferrados que han de ser medidos por la bara y perito inteligente los que están enteramente incultos sin que produjesen a la Fabrica interés alguno al sitio donde se arranco la piedra para las casas de Jose Perez y Francisco Garcia Vizago que estan en el cierre de Tomas Lopez Quinteiro, y por el lado de la ria han de testar con la Casa o Alfonil de el sal que es de el gremio de marina y por la parte de arriba con las casas referidas de el Lopez Perez  y Vizago en cuio terreno que comprende esta escritura puedan los citados madre e hijo levantar y edificar a sus propias espensas sin pedir cosa alguna a la Fabrica una casa en que puedan comodamente y a su gusto abitar y vivir y aprovecharse de el territorio señalado que cultive y todo ha de proceder y verificarse dentro del preciso termino de el año que viene de ochocientos diez y seis y de lo contrario se verifique y quede sin ningun efecto este foro siendo esta la primera condizion y pacto. La segunda que el terreno adherido a dicha casa se ha de cerrar seguramente de muro de piedra para custodia de sus fincas y a de andar siempre bien labrado y perfectado que no baia en decadencia. Lo mismo que se ha de realizar con la casa que se ha de erigir y levantar en aquel sitio sin esceder de sus limites referidos. La tercera que con dicha casa y cierro de el expresado no ha de ingerir ni estorbar el franco camino de los carros que ban y vienen de la Veiga de Lourido, Rego de Foz y otras partes según se allan en la actualidad. La quarta condición es que segun este foro ha de ser efectivo por tiempo y espacio de doscientos años contados desde la fecha de este ynstrumento y a la finalizacion de ellos ha de ser visto (a menos que otra cosa dispongan las leies del Reino) cesar todo su contenido quedando a la Fabrica el dominio de ambos derechos pagando los perfectos que en dicho fundo se hallaren, tanto de casa como de otra qualquiera utilidad que se reconozca. La quinta que por razon de canon han de pagar demas de el Dezimo a Dios anualmente a la Fabrica en condizion de este foro por cada ferrado de tierra comprendido en el quince reales de vellon y siendo los dos ferrados que quedan citados se han de pagar treint reales sin rebaja ni minorazion alguna que acaezca y la primera paga de dicho especulado  canon respecto han de edficar dicha casa y cerrar de muro de piedra el terreno serà para primeros de enero de ochocientos diez y siete y los mas consequtibos según a de cunplirlo y estar puesta dicha paga de canon en manos y poder de el Fabricario que riga esta Yglesia. La sesta condizion es que los llevadores de este foro fuesen omisos en la paga de dicho canon por espacio de tres años consecutibos sea visto resultar nulo en todas sus partes y caer en omiso. La setima que qualquiera de los posehedores de este foro allandose en la precision de vender el derecho util del fundo que comprende la casa y mas perfectos que tenga ha de requerir primero al Fabricario, cura y vecinos para que queriendole por el tanto que otro “…………

O escribán ante quen redactan este documento era Alonso Samaniego Cancio y Donlebun.

A fotografía titúlase "Vista da vila de Foz, 29 de xaneiro de 1925", e pódese atopar na páxina 177 do libro "Unha mirada de antano. Fotografías de Ruth Matilda Anderson en Galicia",  editado pola Fundación Caixa Galicia.

martes, 17 de marzo de 2015

A GUERRA CO FRANCÉS. FOZ 1808 A 1810.


En tódolos libros de historia que consultemos veremos que cando falan da Guerra de Independencia española dátana entre os ano 1808 ata 1814. Non están errados pois a súa duración comprende ese período de tempo, pero non todo o territorio español soportou a presenza francesa durante tanto tempo. En  Galiza a presenza física de franceses tan só abarca o ano 1809, e non todo, pois entran no mes de xaneiro e son expulsados, polo pobo e non por soldados pois careciamos dun exército que nos protexese, a fins do mes de xuño do mesmo ano.
Todo comezou un 2 de maio de 1808 cando o pobo de Madrid se levanta en contra do traslado da familia real española. Ese ataque ás tropas francesas e posteriormente a brutal represión desencadeará os acontecementos históricos que se deron en chamar a Guerra de Independencia.
O encarceramento dos membros da familia real española e a instauración dun novo rei, Xosé I Bonaparte, que non era recoñecido polo pobo foi o que motivou a aparición de xuntas locais que se estructuraban a través de xuntas provinciais, estas dependían dunha xunta central de Galicia, situada na Coruña.
Da Xunta Local de Foz descoñecemos todo, sabemos que existiu, algo obrigatorio por outra parte, pero nada se conservou da súa existencia. O que si podemos dicir é que dependía da Xunta Provincial de Mondoñedo. Estas xuntas tiñan como fin garanti-la orde municipal, controlar aos veciños franceses, en caso de existir, manter o correo e prepararse para un posible ataque de tropas francesas.

Esta última tarefa resultaba case imposible de realizar pola carencia absoluta de tropas, lembremos que en Mondoñedo, trala retirada do Rexemento Provincial, quedaban oito soldados para defendela cidade, aínda que, en vez de practicar e prepararse para un posible ataque dos franceses, tiñan encomendada a labor de limpalo cuartel,.
As vilas buscan armar a certos individuos, evidentemente os que mellor puntería tivesen, coas armas que os veciños gardaban nas súas casas. Tamén se apostan, para defensa das vilas,  e canóns en puntos sinalados, así vemos como as vilas portuarias de Ribadeo e Viveiro os colocan mirando cara o mar, temendo que o ataque francés fose un desembarco. Todas estas medidas resultaron totalmente carentes de efecto pois os ataques dos franceses viñeron todos por terra. Algo moi semellante acontecía  en Foz onde se colocan uns canóns no lugar da Atalaia para a defensa da nosa ría  contra un posible ataque francés.
¿Realmente estiveron acampados os franceses en Foz? Se lemos a obra de Francisco Lanza, Ribadeo antiguo, chegaremos a conclusión de que non. No ano 1808 recíbese no consistorio ribadense un correo no que se asegura que “en Foz habían desembarcado algunos enemigos, los quales seguian hacia el Valle de Oro, saliendo a perseguirlos  un destacamento de 300 hombres”, nada máis sabemos dese suposto continxente francés, semella máis unha invención produto do nerviosismo reinante que unha realidade.
A segunda vez que aparece Foz na obra de Lanza data dos primeiros días de febreiro do ano 1809, por esas datas as tropas españolas dirixidas polo xeneral Worster disparaban dende a batería que tiñan montada en San Román de Figueras, “para contrarrestarles querían traer los franceses unos cañones del puerto de Foz”.
¿A que canóns fai referencia esta cita?. Durante moito tempo preocupounos no poder contestar esta pregunta, pero agora e trala lectura dun documento conservado no Arquivo Histórico Nacional podemos respondela.
O citado documento é un escrito datado o 19 de xullo de 1808 remitido á Xunta Permanente da cidade de Mondoñedo polo focense “doctor don Antonio Fernández Ramos”. Nel afirmaba que a situación en Foz era caótica culpando de todo aos xefes de milicias, que el define como “soldados de farsa o de melindre”, tan só se dedicaban, segundo o citado médico, a pavonarse cos seus novos cargos pero non fan nada para cimentala defensa da vila, “abandonados, que jamas han savido conservar un estrecho facho o Garita, que nunca han procurado un fusil ni un tiro de polbora”. Tan só un comandante activo podería cambiala situación que sofren os focenses e conseguir que se “reedifique y amplie el insinuado Facho, induciendole a habitable, por que la malicia, y negligencia lo ha puesto en el estado en que se halla, despues de ia reedificado tres veces en mis días[1].
Este comandante, segundo comenta o doutor Ramos, chegou a Foz procedente de Ribadeo, tratábase  do tenente de navío Bartolomeu Oya e Rivadeneira.
Nos cinco días que permanece no pobo, e tras varios discursos encendidos, consegue convencer aos veciños da necesidade de cavar “una trinchera mui regular en el mismo sitio que la naturaleza ha señalado”, nesta trincheira queren colocar entre seis e oito canóns. Como en Foz non existían canóns o tenente de navío promete “guarnecer este nuevo fuerte, por ahora con quatro cañones de a ocho de la Goleta la Gallega existente en Rivadeo”. Eses deben de selos canóns que querían vir buscar os franceses no ano 1809.
Pouco máis sabemos do tema, descoñecemos se arranxaron o Facho ou se ao final se conservaron no porto focense os canóns.

Tivesen servido mellor estes canóns se estivesen colocados no porto de Nois, pois o día 12 de decembro de 1808 un barco de tres paus de bandeira francesa dispara á altura de Cangas dous canonazos contra a costa, posteriormente “corrio con la gabia asta ponerse por encima de este puerto de Nois, en donde se viene a tierra que pensamos que se benia a estrellar a los peñascos, por ponerse a distancia de aquella como a un quarto de legua[2]. Os de Nois reúnense na praia, a maior parte deles armados de brosas, fouces e algunha que outra arma de fogo, e agardan o posible desembarco. A tensa espera viuse rota por unha choiva moi copiosa, un forte vento e un cambio do estado do mar que provocaron que o citado barco levantase áncoras e marchase.Non queremos imaxinar que tivese pasado se o barco, armado con 28 canóns, disparase contra a xente que estaba na praia ou que tería acontecido en caso de desembarcar os franceses.
Do que si estamos seguros é de que no ano 1809 as tropas francesas estiveron acampadas no noso concello. O arquivo diocesano de Mondoñedo garda un documento titulado “Relación de granos entregados a los franceses” , no que se pode ver como o xuíz e xustiza ordinaria da xurisdición de Santiago de Foz, don Xoán Mel das Goás, certifica que un veciño de Santa Cilla entregara 10 fanegas de centeo “ para el consumo de la tropa francesa que subsitio en la Parroquia y puerto de Santiago de Foz”. Isto acontecía o 16 de novembro de 1809.
En 1809 todo cambia, as tropas francesas comandadas polo xeneral François Fournier entran en Mondoñedo  o día 24 de xaneiro. Instalan na cidade  episcopal a súa base de operacións  de onde partirán as tropas que tomarán Ribadeo o día 25 de xaneiro. O día 28 de xaneiro claudica a cidade de Viveiro, trala entrada dun grupo de 74 soldados franceses baixo o mando do comandante Marssan.
A Mariña estaba conquistada pero non pacificada. Entre os días 29 xaneiro e 5 de febreiro un grupo de homes e mulleres farán fronte ás tropas francesas na ponte de Arante;  o día 8 de febreiro os veciños das parroquias colindantes a Viveiro liberarán a cidade de franceses. Estas dúas accións militares tiveron como consecuencia inmediata a saída de Ferrol dunha tropa de 10.000 soldados cara Viveiro á que complementaba outra que sae de Mondoñedo, formada por 3.000 soldados, capitaneados polo xeneral Maurice Mathieu. Esta última columna sofre unha serie de ataques por parte dos veciños da zona de Mondoñedo no monte da Camba e outro posterior do que formaban parte veciños do Valadouro. Se consultámolos libros de defunción veremos como varios veciños do noso concello tamén participaron nestes ataques contra a columna saída de Mondoñedo.
Fazouro conta con dous veciños mortos nestes enfrontamentos,trátase de Luis Valiño, casado con Xosefa López, que “fue muerto por los franceses el dia quince de marzo de mil ochocientos nuebe motivado de un ataque, que se solicito entre ellos y estos pueblos, la muerte de este fue en un monte por la parte de arriva de un lugarcillo que llaman Padriñan, terminos de San Andres de Masma, en donde han dicho sus propios parientes se halla sepultado” . Tamén falece Nicolás López, casado con Magdalena Fernández, morto no combate mantido cos “franceses en un monte que llaman Bedral por la parte de ariva de un lugarcillo yntitulado Padriñán”[3], será soterrado nese mesmo lugar.
Certos membros da poboación viron na presenza dos franceses e na caótica situación que provocaron o perfecto caldo de cultivo para medrar economicamente, así acontece co xuíz de Nois, Xián do Eijo, que exercía ese cargo dende o 23 de xullo de 1808. Será denunciado polos veciños o día 8 de agosto de 1809 alegando “que tiene cometido y comete considerables excesos procediendo despotico en lo que se le antoja, si adherirse a Ley ni a razon mas que decir soi Juez, y lo mando todo, atropellando con motibo de estar en este Pais los franceses”. Entre os excesos denunciados aparece a apertura de “bodegas de vino, obligando a dar a quien se le prevenia cubas de la misma especie y carros de fruto sin orden ni concierto”, ademais dedicábase a cobrar todo o que quere “sin que nadie se le obponga pues no tiene Arancel”. Nois, que daquela era concello, tiña sinalada unha  casa para Audiencia, pero o xuíz négase a empregala sinalando como sede da Audiencia a taberna da parroquia na que se rodea dos seus ministros, nomeados por el mesmo “los que quiere fallidos y de poca o ninguna conduta”.
Trala expulsión dos franceses no ano 1809 as distintas xuntas locais crearán unha serie de tropas, formadas integramente por voluntarios, para que se encargasen da defensa da zona en caso dunha nova invasión francesa, son as coñecidas como Milicias Provinciais.
Existían tamén as tropas volantes, que se desprazaban polo contorno chegando incluso a superalo termo xurisdicional, así sabemos dos desmáns cometidos pola tropa volante de Viveiro, que o 20 de xullo de 1810 son denunciadas polos membros do concello de Foz “para proceder a la averiguacion y sumario de los atentados cometidos por la Partida de Volantes de Viuvero en su transito por la parroquia de Fazouro y otras de la circunferencia al regreso del puerto de Foz en mediados del mes actual matando una baca y amenazando a los guardias”. Era o encargado da citada alarma Benito de la Rosa, quen, tras ser recriminado pola Xunta do Reino pola súa actitude e carencia de autoridade diante das tropas, renuncia ao seu cargo coas seguintes palabras “se sirva disponer se me exonere del mando de la alarma para que se transifera á quien sepa mejor que yo practicar los medios que la Junta me dicta como mas propios para mantener el orden y evitar los alborotos”.[4]

Datos destas alarmas podémolos atopar no arquivo municipal de Mondoñedo, grazas a consulta desta documentación puidemos saber que o 24 de xuño de 1810 Andrés Maseda Candia era o capitán do departamento da alarma de Vilaronte, quen recibe “de la Junta de Armamento de esta Provincia sesenta piedras de chispa para el uso de los yndividuos de la alarma de  mi mando”, recibe tamén dez baionetas, 2250 cartuchos de fusil e trinta fusiles útiles.
O capitán da compañía de Foz, vinculada á alarma de Vilaronte, era Francisco Mañón, quen confirma ter recibido “doze fusiles nuebos con sus bayonetas y treinta y seis piedras de chispa. Y para resguardo de dichos señores lo firmo en dicha Junta Provincial de Mondoñedo y octubre 1º de 1810 (...) Recibi yo, don Francisco Mañon, vecino de Santiago de Foz y capitan de Alarma del Departamento de San Juan de Villaronte, de la Comision de Partido de la Provincia de Mondoñedo, seis fusiles nuebos con sus bayonetas, setecientos cartuchos y veinte y cinco piedras de chispa, para uso y instrucion de dicha Alarma. Y para que asi conste doy el presente que firmo en Mondoñedo a 2 de Junio de 1811[5].”






[1] Arquivo Histórico Nacional. Estado, 75 D ou en pares.mcu.es tecleando Mondoñedo, apartado Xunta do Reino de Galicia, sub apartado Correspondencia coa Xunta e co Concello de Mondoñedo, fotos 45 a 49.
[2] Lence Santar, E.: Del obispado de Mondoñedo. Tomo I, páx 72.
[3] Arquivo Diocesano de Mondoñedo. Fazouro. Libro Defuncións nº 3, 1782-1837, fol. 84 v.
[4] Arquivo Municipal de Mondoñedo. Correspondencia municipal. 1810, 20 de xullo.
[5] Arquivo Municipal de Mondoñedo. Xunta Provincial de Mondoñedo. Alarmas. Carp.2492.

jueves, 12 de marzo de 2015

XENEALOXÍAS DE FOZ: A CASA TORRE DE MAÑENTE E OS ÁLVAREZ DE AGUIAR.


Hoxe en día a Casa Torre de Mañente está fóra do trazado da actual estrada que sae de Foz, pero ata moi pouco tempo había que pasar por diante da referida Casa Torre.
Se buscamos datos sobre esta casa teremos que votar man libro titulado “Fortalezas de Lugo y su Provincia”, obra de Vázquez Seijas na que aparece un breve estudo da casa e dos seus posuidores. Pero se queremos afondar no mundo da xenealoxía dos posuidores desta casa temos que recorrer aos expedientes de acceso na orde de Cabaleiros de Santiago, na  que varios membros desta familia ingresaron.


Segundo Vázquez Seijas “fue señor de la casa de Mañente, don Álvaro Fernández de Mañente. En una eminencia de San Juan de Villaronte levantó su casa solar a modo de castillo. En su portada ostentaba como blasón el águila en pie, explayada y coronada, del ilustre linaje de los Aguiar”.
No estudo xenealóxico da Casa Lemavia, levado a cabo por Fernando López de Prado, cítase ao mencionado Álvaro Fernández de Mañente, do que se di que nacera entorno ao ano 1530 na parroquia de Vilaronte.

A pesares das investigacións realizadas aínda non puidemos atopar referencia algunha ao casamento de Álvaro Fernández de Mañente. O que si sabemos é que o seu fillo chamábase Diego Álvarez de Mañente, nado entorno ao ano 1560.
Este persoeiro non debe de ser confundido con outro de igual nome e apelidos que aparece  nun documento do mes de outubro de 1529, nesta data redactaba un informe dos ingresos e gastos que tivera a ermida da Nosa Señora da Ponte (Arante) da cal el fora administrador durante tres meses. O citado informe foi enviado ao Chantre da Catedral de Mondoñedo e cóengo de Santiago don Álvaro de Rebellón, que sabemos que era natural de Foz, tendo a súa casa patrucial no barrio de Marzán[1].
O que si sabemos é que o citado Diego Álvarez de Mañente casa con Dominga Rodríguez de Aguiar, filla de Pedro Álvarez de Aguiar[2], tanto o pai como a filla eran veciños de Foz.
Do matrimonio de Diego e Dominga nace en Vilaronte, entorno ao ano 1580, Pedro Álvarez de Aguiar, que como vemos leva os apelidos do avó materno e non os do pai, supoñemos que estes apelidos que adopta tiñan moita máis sona que os de seu pai.
 Casa este citado Pedro  con Catarina Méndez de Miranda e Teixeiro, filla de Rodrigo Díaz de Teixeiro e de Xoana Vázquez de Baamonde, ambos, veciños de Riotorto.

Deste matrimonio nacen dous nenos:

 Rodrigo de Aguiar e Díaz, que será nomeado cabaleiro da orde de Santiago no ano 1624.

Pedro Álvarez de Aguiar e Mañente, nado en Vilaronte entorno ao ano 1605. Deste último sabemos que casa  con Dominga Rodríguez de la Barrera e Cangas, eran seus pais Xoán de Cangas, natural de Requejo (Villaviciosa) e María Rodríguez de la Barrera, natural de Ribadeo.

Varios son os fillos deste matrimonio entre os que destacarán:

Francisco Álvarez de Aguiar e Teixeiro de Cangas, que tamén acabará ingresando na orde dos Cabaleiros de Santiago no ano 1646, na que alcanzará o grao de Comisario de Cabalos.

Fernando Álvarez de Aguiar e Teixeiro de Cangas, descoñecémola data do seu nacemento pero sabemos que entra na orde dos Cabaleiros de Santiago no ano 1643.


No expediente que se abre para ingreso de Fernando Álvarez de Aguiar na citada orde aparecen varias testemuñas que declaran sobre a súa fidalguía. Grazas a estas declaracións podemos coñecer algo da carreira militar deste home do que din que se atopan servindo “a Su Magestad en las guerras de Italia, con puesto de capitan de coraças”, isto debía de acontecer entre os anos 1640 e 1643.
Non era o primeiro dos membros da familia que marchaba a loitar fóra.
No expediente formado para que Rodrigo de Aguiar e Díaz, tío do anterior, puidese entrar na orde de Cabaleiro de Santiago, dise que marchara con 16 anos como soldado ao servizo do Rei en Milán, lugar no permanece durante 10 anos.
Volvendo a Fernando vemos como no seu expediente varias testemuñas confesan que tanto el coma seus irmáns, pais e avós “fueron y son hijosdalgo de sangre segun fuero y costumbre de España y ansi mismo cristianos biejos limpios de toda mala raza de moro, judio o converso”.
Contestan que os membros da familia de Fernando nunca pagaron o imposto da luctuosa, que pagaban tódalas persoas incluídas na clase peiteira “y lo son el dicho Pedro, su padre y abuelo paterno de cassa y solar conoscido que es la cassa y torre de Mañente, sita en solar y heredad suia notoriamente y es tradicion y comun opinion y voz de todos ser la dicha cassa y solar de los Alvarez de Aguiar sin contradicion alguna”.
Sobre as profesións exercidas polos membros desta familia din as testemuñas que ningún traballara en oficio mecánico, nin como cambiador, nin como comerciante, senón que tiveron “oficios mui nobles y honrosos, de capitanes y otros y se han sustentado de sus rentas y granjerias, como gente noble[3].

Pedro Álvarez de Aguiar, do que sabemos que casa con Tareixa Fuertes de Acevedo, veciña de Ribadeo. Deste matrimonio nacerá o 23 de febreiro de 1654, na parroquia de Vilaronte, unha nena a que chamarán María, sendo bautizada polo cura de Ribadeo e actuando como padriños súa avoa Dominga Rodríguez de la Barrera e seu tío Alonso López de Presno, cura párroco das Pontes de García Rodríguez.
O día 24 de xuño de 1655 nace Francisca Antía, sendo seus padriños o citado cura das Pontes e María Aguiar, veciña de Mondoñedo.
En 1657, o 29 de marzo, nace Mariana, sendo os seus padriños Domingo de la Barrera e a súa dona.
En 1659, o 25 de outubro, nace Pedro Álvarez de Aguiar e López de Acevedo, sendo seus padriños o citado cura das Pontes e unha señora que aparece como dona Bernalda.
Este Pedro Álvarez de Aguiar solicita, de igual maneira que o fixeran seus irmáns, ingresar na orde dos Cabaleiros de Santiago.

Pedro Álvarez de Aguiar e López de Acevedo , fillo de Pedro e Tareixa Fuertes, casará con Sabela Santiso Ulloa, veciña da Pobra do Burón, tendo como filla a María Sabela Montenegro Osorio.

No traballo de Vázquez Seijas dísenos que no primeiro terzo do século XVIII esta casa de Mañente pertencía a dona Antía Miranda e Ulloa, filla de Álvaro de Miranda e Osorio e de Bernarda de Neira e Ulloa,casada en segundas nupcias con Xosé Quiroga Lemos e Valcarce.
No ano 1714 o marido de dona Antonia Miranda e Ulloa arrenda a torre de Mañente a Luis de Amieiro e posteriormente ao seu xenro Xoán Canteiro.
No ano 1778 esta casa torre pasa, trala morte do seu posuidor Manuel Aguiar e Montenegro, ao seu sobriño neto Gabriel María de Cora, que morre no ano 1851 no seu pazo de Carrocide, pasando esta casa a Estevo de Cora e Aguiar, quen casará con Xoana Mariño de la Barrera, deste matrimonio queda por herdeira da casa Tareixa de Cora e Mariño de la Barrera, derradeira posuidora[4].







[1] Cal Pardo, Henrique: Mondoñedo. Catedral, ciudad,obispado en el siglo XVI. 1992. Sobre a relación dos Chantres Rebellón, como donos da ermida da Nosa Señora de Arante, e os membros da familia Álvarez de Mañente, consultaremos os números 3389 e 3745 da referida obra.
[2] Este home aparece nun preito do ano 1592 “Pedro Álvarez de Aguiar, vecino de San Juan de Villaronte y Domingo Fernández de Nieto, en su condición de esposo de Leonor Bolaño, vecinos de Mondoñedo, por si y en nombre de Sebastián Rebellón de Aguiar, vecino de Foz, de la otra, sobre las ofrendas, limosnas, candelas y otros derechos de la ermita de San Esteban de Aguas Santas, feligresía de San Cosme de Barreiros. Para verse libres de los pleitos, que entre ellos habían surgido, convinieron en que Pedro Álvarez y Diego Fernández dejaban al Cabildo y renteros del lugar das Eiras las referidas ofrendas, contentándose solamente con las ofrendas desde las dos del día de Navidad hasta finalizar el día de San Esteban”. Cal Pardo, Henrique: Mondoñedo. Catedral, nº 4146, páx 902.
[3] Expedientes de acceso á orde de Cabaleiro de Santiago de Rodrigo Aguiar e Díaz (1624), Fernando Álvarez de Aguiar e Teixieiro e Cangas (1643) e a de Pedro Álvarez de Aguiar e López Acevedo (1664) que se poden consultar na páxina  http://pares.mcu.es/ tecleando Vilaronte entrar no apartado de Arquivo Histórico Nacional, Consello de Ordes.
[4] Sobre a familia dos Cora remitimos á seguinte páxina web http://estudiosgen.com/profiles/blogs/genealogia-de-la-casa-do-corgo  pero para resumir dicir que  a citada dona Tareixa aparece na documentación como dona de Suegos, Codesido, Torre de Mañente e Carrocide, nada nas Pontes de García Rodríguez o 15 de outubro de 1825.

O CRIME DO POZO MOURO. 1905.

Hai certos lugares polos que pasamos a miúdo e non sabemos que agochan unha historia da nosa crónica negra.
Esta historia da que imos falar sucedeu na noite do 9 de outubro de 1905,  pola súa brutalidade tivo gran sona en toda a Mariña, sendo recollida amplamente esta noticia na prensa co simple título de O Crime do Pozo Mouro.
O suceso ten lugar no Pozo Mouro, na fábrica  de embutidos e conservas cárnicas rexentada por don Xosé Suárez Vigil, coñecido popularmente como “Don Xosé o das conservas”. A fábrica estaba situada no punto onde se xuntan dúas estradas; a que viña de Ribadeo e a que procedía de Foz. Estaba esta casa lonxe das outras, por esta razón os amigos de Don Xosé pedíanlle que tivese moito coidado e que pechase a casa sempre, el dicía que non tiña medo algún, a pesares de que outra casa situada na Cruz do Lobo, que tamén estaba aillada, xa sufrirá varios roubos. Servía nesta casa como criada Ramona López García, veciña da Espìñeira, de 30 anos de idade.
A noite de autos Don Xosé marchara para ir cear ao bar do señor Rigueiriña, quen tiña unha casa “situada enfrente de la casilla de Consumos que los arrendatarios de Foz tienen establecida cerca del puente de la Espiñeira á la entrada de éste viniendo de Foz”. 

Na casa do señor Rigueiriña estaban presentes, aparte de don Xosé, o médico Emilio Teixeiro e Antón Enríquez Enríquez. Este último era dependente de Consumos, levaba traballando neste cargo máis de dous anos. Del sabemos que tiña 28 anos e que era orixinario dun pobo preto da Fonsagrada, estaba casado e tiña tres fillos, “tiene el rostro marcado  por las viruelas, usaba bigote rubio y lleva una herida en un dedo de una de las manos a causa de un mordisco que le dio la víctima”, segundo informa a prensa do momento. Antón Enríquez mantiña unha cordial relación con don Xosé, na prensa lemos que “había muy pocos días que el dueño de la fábrica sacara de pila un hijo”, eran polo tanto compadres. Don Xosé invitou a cear ao seu compadre quen rexeitou a oferta alegando que ía cear ca súa familia, aínda que na súa mente había outros plans.
Matinara o citado Antón Enríquez roubar na casa fábrica de don Xosé, sabía que a criada estaría soa, pero para asegurarse pasou primeiro pola casa do pai da criada, ao velo nela soubo que Ramona estaría soa.
Cando chegou chamou á porta da fábrica e díxolle a Ramona que o seu amo o mandaba para acompañala, que el ía tardar en volver. A criada, que xa tiña visto na casa moitas veces a Antón, non desconfiou e abriulle a porta. Así que se viu dentro “la emprendió a puñaladas con ella, ensañándose de tal manera que le dio doce cuchilladas mortales, llevándola para cerca del cepo destinado á picar carne para hacer embutidos. Tendida la pobre mujer en el suelo dedicóse el asesino a cerciorarse de si su víctima tenía vida aún; le levantó los párpados para fijársele en los ojos, le colocó la cara cerca de la boca para asegurarse si respiraba; contuvo el aliento aquella desgraciada todo el tiempo que duró la terrible prueba”.

Unha das moitas puñaladas que recibe Ramona foi no pescozo, a escasos milímetros da  xugular. Segundo  relatará no xuízo a vítima, “después de clavarle el cuchillo lo movía á uno y otro lado para agrandarle las heridas”. O asasino, que outro nome non ten, colleu un machado e dixo en voz alta que mellor era cortarlle a cabeza para asegurarse, pero despois, mirando para a pobre Ramona exclamou: “o que tu contes xa está falado”.

Pensando que a criada estaba morta dedicouse a buscar nun moble onde sabía que se gardaban cartos. Conseguiu coller 500 pesetas e non atopou máis porque descoñecía un apartado secreto que tiña ese moble. Tamén roubou un revólver de sete tiros que o dono da casa gardaba para a súa protección.
Consumados os feitos marchou outra vez para a Espiñeira a reunirse co citado don Xosé e cos seus amigos.
Mentres tanto Ramona ao ver que o criminal saíra levántase come pode, pecha a porta da casa e alí queda agochada ata que oe como pasan uns carros. Abre a porta e cóntalles que roubaran e pídelles a aqueles homes que vaian cara a Espiñeira a avisar a don Xosé.
Na casa do señor Rigueiriña atopan a don Xosé quen recibe perplexo a noticia do roubo e morte da criada. Afectado pola noticia pídelle ao seu amigo, o criminal Antón Enríquez, que o acompañe, este accede a petición pensando que Ramona estaba morta. Saen cara o Pozo Mouro, cruzan a ponte da Espiñeira e alí atópanse  coas “personas que habitan las casas de nueva construcción edificadas antes de dicho puente viajando de Mondoñedo para allá, hallándose reunidas en la carretera y una de aquellas personas dijo: “gracias que la pobre herida aún  pudo hablar”.
Estupefacto pola nova o criminal Enríquez decide non acompañar ao seu amigo don Xosé pretextando que “no llevaba arma ninguna y que iba corriendo á buscarla al fielato”.
Cando os veciños souberon todo o sucedido por boca de Ramona marcharon ao fielato a buscar ao mencionado Enríquez pero este xa fuxira. Na prensa aparecen testemuñas que aseguran telo visto por Abadín e por Vilalba e algúns chegaron a afirmar que marchara para Cuba, esta última afirmación motivou que as autoridades do xulgado de Ribadeo solicitasen ás autoridades cubanas a extradición do citado criminal pois recibiran unha confidencia que afirmaba “que se embarcó con rumbo a la Habana en el vapor alemán Halle, que salió hace ya días del puerto de la Coruña, según todo parece llegó a desembarcar”. (Correspondencia Gallega, 11/11/1905).

Nada se soubo do citado criminal e a súa fuga serviu para que moitos periodístas se mofasen da nefasta actuación neste da garda civil. O benemérito corpo puxo toda a súa vontade en atrapar ao criminal pois era unha cuestión de prestixio. Pero por moitas pesquisas que fixeron non conseguiron nada ata que a principios do mes xuño de 1907 a garda civil de Ribadeo “recibió una confidencia y se practicaron incesantes pesquisas que dieron por resultado la detención de Enríquez en Veguina, pueblo de la provincia de Asturias”. Esta confidencia debérona de obter de Nicasio Pérez , veciño de Taramundi que foi arrestado na Espiñeira cando entraba na casa da muller de Enríquez portando certa cantidade de diñeiro e unha carta de este para a súa dona.
No xuízo, que tivo lugar no xulgado de Ribadeo, Enríquez declarou que Ramona López o convidara a entrar na casa de don Xosé e que o animara a roubar nela, ao negarse a criada quixo agredilo cun coitelo de grandes dimensións defendéndose el cun pequeno abrecartas que levaba na chaqueta.
As declaracións dos peritos médicos así como as dadas polo citado Nicasio e por Ramona eran contrarias ao que afirmaba Enríquez. De nada serviron as alegacións presentadas polo avogado defensor, señor Cereijo, xa que o xurado ditaminou a favor do alegado polo avogado da acusación, señor Tapia. Enríquez foi condenado a 14 anos e 8 meses de reclusión así como o pago das costas procesais, “el inmenso público que llenaba el salón dificilmente pudo contener marcadísimas manifestaciones de aprobación al escuchar el informe acusativo del señor Tapia, aplaudiendo sin reservas el fallo”.
Remataba así o crime do Pozo Mouro aínda que perdurou vivo moito tempo na memoria dos homes e mulleres do lugar.[1]





[1] Toda a información deste artigo foi estractada dos seguintes periódicos: La voz de Mondoñedo, 14/10/1905. El Norte de Galicia, 14/10/1905; 16/10/1905; 25/10/1905; 09/07/1907 e 10/07/1907. La Correspondencia Gallega, 07/03/1906. Diario de Pontevedra, 14/10/1905; 18/10/1905

sábado, 7 de marzo de 2015

FOTOS DUN FOZ QUE XA NON EXISTE.

A todo o mundo lle gusta ver fotos antigas do seu pobo pois aí van, pero aínda que descoñezo a data non son moi antigas.
A primeira é unha vista da Pampillosa coas dúas pontes de Fazouro ao fondo.




A segunda é unha vista de San Martiño, en concreto o lugar coñecido como A Rúa, pois fai referencia á antiga estrada que chegaba a San Martiño.



A terceira é unha foto da praia da Rapadoira.








A cuarta é unha vista da praia de Tupide, hoxe inexistente.





  A quinta é unha vista da praia de LLás, na que podemos ver as pegadas que deixaron na area os carros que viñan coller olga. Ao fondo vese un secadeiro de olga.
Se nos fixamos un pouco vemos que a maior parte das pegadas dos carros suben por un sitio, o mesmo lugar onde aparecen restos óseos de vacas e cabalos, probablemente porque estes animais morrían traballando, sendo soterrados preto do lugar onde falecían.