Buscar este blog

miércoles, 24 de enero de 2024

A HISTORIA DO PIRATA XAN GARCÍA?

 


    Retrato idealizado do corsario canario Amaro Pargo.





A primeira vez que escoitei falar do pirata Xoán García eu estaba comodamente sentado, mirando o meu reflexo nun amplo espello, mentres que un amigo, o perruqueiro Xoán Varela, me informaba de dúas cousas que resultaron ser importantes para min: Relatábame a historia dese pirata mentres me aconsellaba, seriamente, o emprego de vitaminas capilares para manter un pelo forte. Deste consello non votei man e por iso agora xa non teño pelo que cortar.

Mais, a historia do citado pirata quedoume ancorada no maxín, agardando a marea que permitise saír mar a fóra. E a marea chegou da man de Antonio Reigosa e o seu blog Galicia Encantada, no que relataba a lenda do pirata Xan de García. Deixemos que sexa el  mesmo quen nola conte:

Xan de García, que era dos das Casas Novas, Foz (Lugo), desapareceu e non se soubo máis del. Tempo despois unha fragata de tres mastros embarrancou fronte á capela de San Bartolo, concello de Barreiros (Lugo), do outro lado da ría, e alí quedou. Foron autoridades e xente ver que pasaba pero os do barco, que eran piratas, recibíronos con machetes e con paos.

No barco traían cabras e carneiros; unha das cabras non se quixo despedir do barco ata que o desfixeron. A madeira da embarcación empregouse na igrexa de Foz cando veu de párroco don Xosé Chao.

Canda os piratas viña unha señorita moi guapa e mais un capitán. A señorita veu á vila e Xan de García viña entre eles. El non o dixo, non se deu a coñecer, pero de noite tivo que andar arredor da que fora a súa casa pois en cada terra do seu pai atou un mollo para que se soubese que era el.

 E foi pola casa, pero falaba coma os piratas para que non o recoñecesen.
Os país dicían:

—¡Este parece o meu fillo!

Cando marcharon os piratas, Xan de García tamén se foi e non se volveu a saber máis del”.

A fonte bibliográfica que Antonio Reigosa emprega para falarnos desta lenda é a obra de Vicente Risco titulada “Etnografía. Cultura espiritual”, traballo incluso dentro da obra Historia de Galicia, I, dirixida por Ramón Otero Pedrayo e publicada por Akal, Madrid, 1979, páxinas 697-698 (información que Antonio nos facilita e nós lle agradecemos).

Esta lenda, que escoitara xa noutras ocasións, nunca me acabou de encaixar. Sei que no Foz actual viven persoas que aseguran ser parentes dese Xoán de García, non digo que iso sexa falso, pero, o que non me cadraba, de ningunha das maneiras, era a presenza de piratas en Foz.

Se  lemos paseniñamente esta entrada no blog de Antonio Reigosa empezamos a entender que estamos ante unha mestura dun feito histórico e os amecidos propios das narracións orais.

Desgaxemos a lenda.

O primeiro que nos sorprende é a mención ás Casas Novas, un termo moi propio do XIX focego e que define a dous lugares: O Campo da Cabana (que a finais do XIX aparece como Casas Novas, debido a número elevado de casas que se estaban a construír) e á zona próxima ao Colexio Martínez Otero (a parte máis antiga do colexio era a casa de Eliseo Martínez Pillado; se non estou errado, era a mesma na que nacera e na súa partida de nacemento (1842, 11 de agosto) podemos ler que o parto tivera lugar no barrio das Casas Novas).

Que o termo “Casas Novas” sexa propio do XIX fainos pensar nunha historia bastante máis antiga, unha historia que levaba vivindo bastante tempo na tradición oral focega antes de que lle chegara a Vicente Risco. Esta hipótese corrobórase cando se menciona ao párroco focego, Xosé Chao Fernández. Este home non puido facerse coa madeira do barco naufragado para o arranxo da igrexa, porque é sacerdote focego a finais do XIX.

Que relata a lenda? Un naufraxio, simplemente iso, un naufraxio na barra de Foz e que se produciron, con demasiada frecuencia, ao longo dos séculos XVIII, XIX e XX.

Si eu tivese que darlle a esta fermosa lenda unha pátina histórica diría que Xoán de García marcha de Foz por razóns descoñecidas (para evitar ir ao servizo militar, por ter débedas coa xustiza ou por ter embarazada a unha muller, entre outras moitas) e que volve nun buque de porte medio que naufraga na barra de Foz.

No relato lendario dísenos que Xan falaba como os piratas o que me leva a pensar en que podían ser estranxeiros (teñen naufragado barcos franceses e portugueses) ou españois (lembremos os naufraxios de barcos vascos e cataláns).

Se tivese que apostar, con amplo risco de erro, diría que se trata do naufraxio dun navío portugués (1796) ou, tal vez, do naufraxio do navío catalán (1763).

Quedaría por resolver porque son recibidos os homes e as mulleres de Foz que acoden a salvalos con machetes e paos polos membros da tripulación, pero se temos en conta como nos comportamos no naufraxio do barco catalán (na barra de Foz en 1763), no naufraxio dun quechemarín perseguido por corsarios (no Fazouro de 1799) ou no naufraxio de 1893 (en Cangas e Nois) entenderíamos o recibimento. Lembremos que neses tres naufraxios (e probablemente en outros máis) os verdadeiros piratas foron os salvadores, que roubaron todo o que puideron, chegando, incluso, a ameazar con matar á tripulación.

Por iso eu non coido que se tratase de piratas ou de corsarios. Tal vez, a súa aparición no relato se deba a que os corsarios abondaron polas nosas costas.

Que é un corsario? Un corsario é un pirata sen selo; permítanme que me explique.

A medida que España aumentaba os seus territorios facíase máis preciso a súa defensa, para levala a cabo era necesario contar cunha poderosa armada. Os homes que se vían obrigados a enrolarse nas embarcacións do rei, mediante o que se coñecía como Matrícula do Mar,  participaban en batallas navais, nas defensas dos convois procedentes de América ou no transporte de tropas a zonas de conflito; pero onde non participaban era na defensa das costas galegas, que era onde atacaban os corsarios ingleses ou franceses, dependendo de con quen estivésemos en guerra. A defensas das vilas galegas quedaba en mans municipais, protexéndose dentro das murallas e contando cos canóns (as que as tiñan, como era o caso de Ribadeo ou Viveiro) ou ben nos rogos a un Deus que moitas veces semellaba alleo aos problemas das terras bañadas polo mar.

Esta indefensión permite que os corsarios, tanto ingleses como franceses poidan campar ás súas anchas por estas costas.

Como os estados dedicaban a súa armada ás tarefas anteriormente citadas encargábanlle a tarefa de atacar ao comercio inimigo aos corsarios. Estes reciben o seu nome, corsarios,  polo documento que os autorizaba a poder atacar a barcos de nacións inimigas, o que se coñecía como Patente de Corso. Esta era expedida pola administración do rei por un tempo delimitado e para uns inimigos en concreto.

A historia do pirata Xoán García era para min unha mestura de varias historias como a persoal de Xoán García, a dos naufraxios tan habituais na barra focega e a da existencia de corsarios nestas costas.

Se algunha vez consultamos os libros de defunción da parroquia de Santiago de Foz veremos unha partida  que nos vai chamar a atención. Trátase da de Domingo López Bo, capitán dun barco de pesca de Cee que se viu perseguido por unha balandra corsaria inglesa. O citado capitán, para escapar da persecución corsaria, busca refuxio nun porto que, seguramente, coñecía e do que sabe que ten o calado suficiente para que poda entrar a súa lancha, pero non o navío. Co que non contou, o bo do capitán, é que os ingleses empregaron unha estrataxema bastante habitual, a de que cando, polo calado ou dificultades varias, o navío non se podía achegar soltaban varias lanchas que abordaban á presa. Así fixeron neste caso. As lanchas deron caza ao barco de Cee, obrigando á súa tripulación a volver a el, empregando para convencelos as culatas e varios disparos realizados polas súas armas. Unha vez a bordo tomaron, roubaron, se o preferimos, todo o que quixeron. Na operación foi ferido o citado Domingo López, que falecerá antes de que se lle podan dar os derradeiros sacramentos, un 28 de febreiro de 1762.

 Existiu algunha vez o corsario Xoán García? Eu diría que non.

Así o cría eu, porque nin atopara dato algún relativo a armadores corsarios focegos e, moito menos, a capitáns corsarios do noso concello. Así o coidei bastante tempo ata que pasou o que non soe acontecer moitas veces; ata que apareceu algo.

Nas pescudas que o doutor Chema Leal Bóveda[1] está a facer nos notarios pontevedreses para documentar a presencia de corsarios, a autoría das armazóns e todo o relativo ao mundo do corso galego, atopou un protocolo que para moitos non signifique nada, pero que para nós, significa moito.

Trátase dunha protesta de mar que realiza ante un notario pontevedrés Pedro Petersen, natural de Dinamarca, capitán do bergantín A Ninfa do Mar. Este home alegaba que “el año pasado de mil setezientos noventa y siete se le apresò dicho buque, con su carga, que conducia de orden de los señores Clasen, Kix Khoefer y compañia de Amburgo, por el corsario del puerto de Bayona, de Galicia, nombrado Nuestra Señora del Carmen, alias el Galgo, su capitan don Juan Alonso, vecino del de Foz, subdelegacion de Rivadeo”.

Que fai un capitán corsario focego traballando para armadores de corso baioneses?

Supoñemos que Xoán Alonso adquiriu experiencia de combate mentres estivo enrolado na mariña de guerra e que, unha vez desembarcado, buscaríase a vida nun negocio tan lucrativo como era ir ao corso. Probablemente chegase a cargo de contramestre e, posteriormente, capitán, gañándose a fama de hábil corsario.

Será a súa fama o que o leve ata Baiona, pois, tal e como defende Leal Bóveda, os armadores que o contratan eran dos máis reputados do lugar. Era xente que buscaban resultados económicos favorables, para iso inverteran cartos no barco corsario, e por tanto contrataron ao mellor capitán corsario que puideron pagar.

 Será este o auténtico “pirata Xoán”?

Iso é algo que nunca saberemos, ou non.


           Nas liñas 9 e 10 aparece a referencia ao corsario Xoán Alonso, de Foz.



[1] Leal Bóveda, Xosé María(2024): Tese doutoral titulada “Pesca e salga na Galicia Cantábrica. De Cariño a Ribadeo (1752-1869). Con alusión ao século XVII”. A quen lle agradecemos que nos facilitase a súa lectura así como que nos proporcionase información relativa aos portos, salgas, conserveiras e barcos focegos.



sábado, 2 de diciembre de 2023

A FÁBRICA DA LUZ DE DAMIÁN LÓPEZ (DALO) EN BACOI.

Aspecto actual da fábrica da luz de Bacoi

 

Cada vez que me achego á figura do industrial focego Damián López de Castro Ferrería (DALO) atópome con sorpresas.

Cando comecei a investigalo tan só sabía que tiña unha fábrica de conserva en Foz e serradoiros en Vilaronte, onde tamén dispoñía dun taller para a reparación dos camións da empresa, así como dun edificio de administración, un conxunto de vivendas e un pequeno centro médico para os seus traballadores.

Andado o tempo souben dos barcos de cabotaxe. Primeiro do Fornel, o mesmo que rescatara aos cinco náufragos do balandro Victor Ochoa, con matrícula de Ortigueira, a finais do mes de febreiro de 1916. Non será a derradeira vez  en que participe nun salvamento, pois a finais do mes de outubro de 1925 vémolo entrando no porto do Musel remolcando ao vapor Astur Galaico, que viña cargado de pinos dende O Barqueiro con destino á Patronal Minera Asturiana.

Un buque con triste final, pois a finais de maio de 1927, fronte a uns baixos ribadenses, e a consecuencia da densa néboa, o Fornel naufragaba. Saíra de Foz con destino a Xixón con carga de puntal de pino para as minas asturianas: “El Fornel fue construido en Inglaterra en 1892, mide de eslora 25.87 metros, de manga 5.49 y 2.31 de puntal. Desplaza 106 toneladas. Su armador es don Damián López, vecino de Foz” (La Provincia. 1927, 24 de maio). Segundo o xornal, a tripulación, de sete homes, sálvase; pero nin o barco, nin a carga estaban asegurados.

Tamén souben co tempo das embarcacións Adela López e o Sofía López (este último mercouno en poxa pública, rebautizándoo con ese nome, pois anteriormente fora o Espiñeira-Mondoñedo). E que, ademais dos barcos de cabotaxe, posuía unha pequena flota de barcos de pesca para nutrir a fábrica de conservas.

Despois tiven noticia da fábrica de serrar que construíu en Viveiro, no lugar de Cantarrana, e da montada en Xixón, aló polo ano 1947, no lugar de Natahoyo: “a don Damián López Ferrería, para construir unas naves para taller de sierra y oficina en el Natahoyo” (Boletín Oficial da Provincia de Oviedo. 1947, 10 de setembro).

O derradeiro en chegar ao meo coñecemento foi o complexo de Poncabalar, en Bacoi. Coñecino nun deses viaxes culturais que realizamos os domingos pola tarde por lugares tan interesantes como descoñecidos que agocha a Mariña de Lugo, que tanta beleza como riqueza patrimonial garda para todos nós.

Trátase dunha instalación singular na que, como veremos, co pasar dos anos chegaron a combinarse simultaneamente ata catro actividades -muiño de grao, serradoiro, xeración de electricidade e rego agrícola-, con un denominador común, a auga, que captada nunha presa no río Ouro, e conducida mediante una canle de importantes dimensións, aportaba a enerxía necesaria para o funcionamento de tres delas.

O que primeiro me chamou a atención foi o seu estado de abandono, completamente devorado pola maleza. Abandono para min acentuado porque coñecía, por fotos antigas facilitadas pola familia Telenti de Oviedo, como era o seu estado orixinal; pero o que descoñecía, completamente, era a súa historia.

Quedan en pé os edificios que deron acubillo ás distintas liñas de negocio e á vivenda familiar do muiñeiro. Cos teitos parcialmente derrubados, sen portas, sen cristais e o chan, en parte, asolagado. No seu interior consérvanse as grandes pedras de moer e algunhas maquinarias desvencelladas que se empregaron no seu dia para a xeración de electricidade e no serrado da madeira. A canle está por completo cegada pola vexetación e a presa desfeita en varios puntos. No exterior, no chan, encontramos os carrís para as vagonetas nas que transportaban as táboas camiño dos secadoiros, que cruzaban o río empregando unha ponte xa desaparecida, da que só se conserva a piastra central.

Cando te achegas á fachada principal aínda se pode ver o acrónimo DALO, pero moi esvaído, e a carón del o elemento central da súa imaxe empresarial, o mariñeiro cun bonito entre os brazos, que xa nos resulta tan familiar. Debaixo as distintas especializacións do grupo: Maderas, Conservas e Armador, que neste caso habería que incorporar algunhas máis.

A pregunta que nos facemos é sinxela: Esta empresa pertencía logo a Damián López?

E se ben a pregunta é sinxela resulta moito máis complexa a resposta, porque o conxunto que vemos forma parte da estrutura empresarial DALO, pero a propiedade dos edificios, e moi posiblemente as concesións hidráulicas e algúns dos permisos industriais, non lle pertencían a el, senón á súa muller, e antes que a ela, a Sofía Mel Díaz, sogra de Damián.

 A dona Sofía vémola solicitando ao Goberno Civil, en concreto á Sección de Obras Públicas e Negociado de Augas, a inscrición nos rexistros central e provincial dunha toma de augas no rio Ouro: “punto de toma, Poncabalar; destino del aprovechamiento, fuerza motriz de molinos harineros”, indicando así mesmo “título en el que se funda el derecho, posesión por prescripción”  (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1932, 11 de abril). Polo tanto, cabe supoñer que o desvío das augas xa existía con anterioridade, moi posiblemente para abastecer una instalación de carácter máis tradicional, tal vez un muiño, na mesma localización, e que viría sendo propiedade de Sofía Mel, pero para o que carecían de autorización formal, sendo neste ano de 1932 cando proceden á súa regularización.

É razoable pensar que esta solicitude tivese a súa orixe no espírito emprendedor e na visión empresarial de Damián López, quen percibiu a potencialidade da propiedade da súa sogra e concibiu un proxecto, este xa de natureza industrial e moito máis amplo. O primeiro paso deste novo proxecto industrial era conseguir a regularización legal do aproveitamento existente.

Para levar a cabo ese novo proxecto coidamos que lle serviu, se non de modelo, a lo menos de inspiración, a instalación que posuía en Barreiros a sociedade mercantil Reimunde y López, S.R.C., que tamén operaba baixo a denominación de Electra del Masma, e da que xa seu pai, Xeneroso López Lourín, fora socio, pois presentan una estrutura de funcionamento similar, con muiño fariñeiro e xerador de electricidade movidos por auga.

Ata o de agora non atopamos ningún documento que faga mención específica á solicitude de autorización nin da posta en marcha do xerador eléctrico nin do serradoiro de Poncabalar.

Pola contra, si sabemos que dona Sofía Mel presenta, en 1933, no Negociado de Instalacións Eléctricas da Xefatura Provincial de Obras de Lugo, unha nova solicitude (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1933, 8 de Xuño) . 

Trátase dun proxecto para poder sacar tres liñas de transporte de electricidade dende “la Central de Poncabalar”: unha de alta tensión para dar servizo a zonas de Santa Cilla e dúas de baixa tensión para poboacións da parroquia de Carballido e Bacoi: “la energía se producirá en el alternador a 230 voltios y por medio de un transformador se elevará a 2.500 para la línea de alta tensión a Santa Cecilia, quedando para la de baja la de origen”.

A liña de alta cruzaba terras labradas ata o lugar de Vista Alegre; dende aí, seguía  polo camiño de ferradura que de Carballido ía ata Santa Cilla ascendendo ata o alto das Penelas para baixar ata o lugar de Asperón do Foxo e ao lugar de Vilacirai e “termina a 90 metros antes de la carretera de Ferreira a Foz, frente a la escuela de niños, en el kilómetro 8 de la parroquia de Santa Cecilia”. Son un total de 4 quilómetros situándose ao remate da liña un transformador para reducir a tensión de 230 para que poda ser distribuída na parroquia.

Unha das liñas de baixa, a que vai ata Bacoi, crúzase con outra liña de alta xerada esta en Santo Acisclo, propiedade de Xosé Pérez Mon.

Sobre de este proxecto inicial de 1933, en 1938, presentase una solicitude de ampliación, e xa non son tres as liñas que saen da central de Poncabalar senón que serán cinco as que se solicitan.

A primeira vai dende a central á casa de Carín, por Santo Acisclo e Santa Cilla, cun total de 4.810 metros, “la número 1 tiene un cruce en San Acisclo con otra de baja de San Acisclo, propiedad de don José Pérez Mon y pasada el lugar de la Rega, encuentra una de baja de Barras Eléctricas y después de Villatuije cruza tres veces líneas de baja de igual procedencia, y en Villatuije tiene una cruce con la línea de alta de la misma”.

A segunda sae do quilómetro 1.20 da anterior ata o barrio de Piñeiro e casa de Canoura, cunha lonxitude de 580 metros.

A terceira sae dende o quilómetro 2.758 da liña 1 ata Vilacizal, cun total de 380 metros

A cuarta dende o mesmo quilómetro que a terceira pero, neste caso, vai ata a igrexa de Santa Cilla, cun total de 670 metros.

A quinta sae dende a central de Bacoi e vai ata Budián, cunha lonxitude de 3.520 metros.

Todo isto refórzanos na idea dun enfoque empresarial amplo, moderno e ambicioso, que supera con moito o muiño orixinal, moi na liña dos outros proxectos que coñecemos de Damián López. 

As seguintes novas referidas ao complexo de Poncabalar datan de 1936. A primeira é de febreiro, cando atopamos unha nova solicitude, neste caso ante a División Hidráulica del Norte de España, con sé en Oviedo, sendo a peticionaria xa non Sofia Mel Díaz senón a súa filla, Roxelia Souto Mel, dona de Damián López de Castro Ferrería. E o que se pide é a autorización para derivar 2.500 litros de auga por segundo do río Ouro, “mediante la presa del antiguo molino de Poncabalar, previa su modificación y reparación”. As devanditas augas serán conducidas “por el mismo canal de dicho molino, una vez reformado y reparado, hasta la casa de máquinas que se establecerá en el molino existente, a cuyo efecto se ampliará y reedificará este”.

Respecto dos usos, a solicitude indica que, do total de 2500 litros de auga por segundo, 10 litros por segundo irían destinados ao rego dunha propiedade dunha hectárea pertencente a Roxelia. Outros 20 litros  para “implantar una empresa de riegos de dos hectáreas de terreno en la finca llamada Los Fragares”, da cal era propietaria súa nai. Destinaríanse 752 litros “para la producción e fuerza motriz para el accionamiento el molino denominado Poncabalar, previa su reparación y modificación”. E, finalmente, os 1.718 litros por segundo restantes serían empregados para a produción de enerxía eléctrica para alumeado e outros usos industriais.

Solicitude que remata coa petición da autorización dos prezos a aplicar no muiño: “por cada hectólitro de grano molturado se cobrarán cinco litros como máximo o su valor en metálico”  (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1936, 26 de febreiro), recibindo resposta positiva para todo o proxecto.

Esta solicitude desconcértanos por varias razóns. En primeiro lugar porque a peticionaria é Roxelia e non dona Sofía, quen sabemos que falece en novembro de 1941 “en su casa de Bacoy, en el Valle de Oro, a la avanzada edad de ochenta y tres años, (...) madre de nuestro querido amigo el cura párroco de Santa Cruz del Valle de Oro” don José Ramón Souto Mel” (El Progreso de Lugo. 1941, 8 de novembro).

En segundo lugar, porque nela emprégase varias veces a expresión  “previa su reparación y modificación”, polo que non sabemos si a solicitude responde a unha ampliación desexada e proxectada previamente polos promotores, ou, pola contra, derivouse de algún tipo de dano causado nas instalacións, por exemplo, por unha crecida do río, que os levou a facer da necesidade virtude.

E por último porque, en 1939 o Negociado de Instalacións Eléctricas, concedíalle a Sofía Mel, non a Roxelia,  “autorización para establecer unas líneas de transporte de energía eléctrica desde la central del río Oro, punto Poncabalar,  en el citado término municipal a varios pueblos de aquel ayuntamiento y el de Foz, con destino a alumbrado y otros usos; cuya petición se publicó en el Boletín Oficial de 8 de junio de 1933” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1939, 14 de xaneiro).

Un desconcerto que aumenta se temos en conta que en marzo de 1936 o Goberno Civil de Lugo resolvía favorablemente á petición formulada por “la instancia dirigida a V.E. por don Damián López Ferreira, propietario de la Central Eléctrica de Bacoy, domiciliada en Carballido (Alfoz)”, na que se solicitaba a aprobación das tarifas aplicables os seus clientes polo subministro de electricidade para o alumeado (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1936, 19 de marzo).

Así pois, polo momento non somos capaces de afirmar a quen correspondía formalmente a propiedade de cada un dos distintos elementos que compoñían o conxunto, e si este pasou -e de que maneira- duns propietarios a outros en algún momento. Como tampouco coñecemos a data -ou datas-, en que entraron en funcionamento, pois tan só temos constancia da presentación das solicitudes e das súas concesións.

Sexa como fose, en 1946 seguía en uso, pois a Deputación Provincial sacaba unha relación de entidades eléctricas que debían de pagar, nun prazo de 30 días, so pena de multa de 100 pesetas, o imposto correspondente ao ano 1945; entre elas figuran: Reimunde y López, por “Electra del Masma, domiciliada en Foz. Antonio Posada, por la Electra de Fazouro, domiciliada en Foz. Damián López Ferrería, por la Eléctrica de Bacoy, domiciliada en Foz… Pablo Cucurny Llunell, por la Central de Sargadelos, de Cervo, con domicilio en La Coruña. Álvarez y González S.L., por Hidroeléctrica del Junco, domiciliada en Villaestrofe (Cervo)” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1946, 28 de setembro).

En 1956 estas pequenas empresas eléctricas deberán enfrontarse a un novo inimigo, a chegada de novos competidores que, por ser de maior tamaño, ameazan a súa viabilidade. En concreto trátase da Sociedad Anónima Barras Eléctricas Galaico Asturianas, entidade que presenta solicitude para a construción dunha liña de transporte de enerxía eléctrica a 20.000 voltios dende o transformador de Oirán ata outro situado nas proximidades de Ferreira do Valadouro “para suministrar energía a un aserradero propiedad de los herederos de D. Fortunato Lorenzo”.  Unha pretensión á que se opón Damián López -en representación de Eléctrica Poncabalar- da man de D. Xosé Pérez Mel -en nome de Hidroeléctricas del Oro- alegando, entre outras razóns que “la línea que se pretende, según dichos reclamantes, no sirve ningún interés público sino que lo que persigue, disfrazado con el ropaje de que se destina a un cierto aserradero, es sentar sus reales, para establecer luego una competencia ruinosa para las cuatro empresas pequeñas existentes en el Valle de Oro, que prestan un gran servicio desde hace muchos años y que están haciendo grandes mejoras en sus instalaciones para obtener sobrante de energía para quien lo solicite, demostrándose con ello que el objetivo de la entidad peticionaria no es de utilidad pública, sino de indudable inutilidad pública”.

E fronte a súas razóns, as dos novos xogadores, os cales afirman que, na comarca do Valadouro existían catro “productores de energía eléctrica que son los señores Pérez Mel, con instalación de 30Kv hidráulicos; Eléctrica de Poncabalar, de Damián López Ferrrería, con una instalación de 48 Kv; eléctrica del Canedo, de hijos de Andrés Canoura, con un alternador de 75 Kv y Eléctrica Area, de hijos de doña Dolores Pérez Mon, con un alternador de 50 Kv, que estos productores, excepto el señor Canoura, son familiares y que las cuatro industrias se dedican a aserrar madera y a la molinería, principalmente, que el servicio eléctrico en todo el Valle de Oro es pésimo y existen varias industrias de aserrar y molinos que trabajan con calderas de vapor o gas-oil, por no poder darle servicio estas empresas”. Unhas razóns que ao  final resultaron ser de máis peso para administración pública, pois finalmente resolve autorizar a nova instalación (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1956, 2 de febreiro).

Cando rematan as actividades en Poncabalar?.

Tivo algo que ver a chegada de estas novas empresas de maior tamaño ou, pola contra, está máis relacionado co declive xeral de todo o grupo DALO?.

Puido ser a confluencia de varias causas o que levou ao seu abandono?.

Son estes interrogantes para os que tampouco temos, polo de agora, resposta, pero que, tal vez, poidamos despexar despois dunha consulta dos fondos que atesoura a Fundación Manuel López Souto.

O que si podemos dicir é que, sorprendentemente a última noticia oficial da que dispoñemos é moi recente, de xaneiro ano 2.023, cando se fai público o “anuncio polo que se somete ao trámite de información pública o expediente de extinción, por caducidade, pola interrupción permanente da explotación por máis de tres anos consecutivos por causas imputables ao titular concesional, do dereito para usos industriais e de rega, outorgada a favor de Rogelia Souto Mel, no río Ouro, no concello de de Alfoz”. (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 2023, 2 de Xaneiro). Vemos que lles levou bastante tempo dalo de baixa.

Isto que acabamos de ler é todo o que sabemos, ata o momento, da Eléctrica de Poncabalar ou Eléctrica de Bacoy , que deu luz, durante moito tempo, a partes da parroquia de Santa Cilla, á que tamén alimentaba a eléctrica de Pérez Mon radicada en Santo Asiclo, como a empresa Electra do Masma o facía con Foz; pero iso, iso, xa é outra historia.

 

 



 

 

As fotografías en branco e negro foron realizadas entre os anos 1946 e 1947, pertencen á colección da familia Telentia de Oviedo, á cal lle dou as máis expresivas gracias. As fotografías en cor foron realizadas neste verán do ano 2023, polo que isto escribe.

 






























martes, 28 de noviembre de 2023

O CEMITERIO DE FOZ. UN NACEMENTO COMPLICADO.

 



Se ben nun principio a xente era soterrada dentro da igrexa, este espazo fíxose cada vez máis pequeno para levar a cabo as inhumacións dentro da parroquial. Si a isto lle sumamos que había que agardar un período de cinco anos para poder retirar os restos óseos e poder volver a ocupar a sepultura podemos comprender a necesidade que había dun espazo onde soterrar.

Pero, como soe acontecer, incluso no soterramento había diferenzas pola posición económica dos falecidos.

En San Martiño de Mondoñedo, no ano 1540, lévase a cabo un apeo de bens (relación de propiedades) para descubrir cantOs e cales lle pertencían ao cabido de Mondoñedo. Nas declaracións das testemuñas podemos ver a diferenza económica á hora de elixir un lugar para soterrarse dentro da igrexa “el señor Vasco Lopez de Rio mando dos ducados e seys çientos maravedies por su sepultura syendo como era el mas princypal de la dicha feligresia (...) e dize que algunos que se mandan enterrar en la claustra que no pagan syno çinco blancas e un dinero por cada sepultura que estas son del capellan o sacristan ynsolidum”. Polo tanto, canto máis preto do altar maior, maior é o pago a realizar. Pagaban moito menos os que eran soterrados no claustro (saíndo pola porta principal á esquerda, hoxe existe un muro que nos impide acceder); pero, como hoxe tamén acontece, sempre hai alguén que non pode pagar nada e para eses, no San Martiño de 1540, reservábaselles o terreo situado despois da porta principal “bio alli sepulturas e guesos de finados cabo del espiño a donde fazen la audiencia y arriba cabo de la puerta principal cabo de la cerdeira”.

Podemos dicir que en 1540 se soterraba a case todo o mundo dentro da igrexa de San Martiño? Pois non, non podemos dicir iso. A combinación de falta de espazo e o elevado pago a realizar pola sepultura provoca que na actualidade de 1540 se diga “oy abra treynta anos, poco mas o menos que en el dicho monesterio no sepultavan sino pocas personas y que pedian a dozientos marabedis y a quatro cientos reales por la sepultura o que dexaba un tarreo e heredad para el dicho monesterio por su sepultura”.

No caso particular da igrexa de Foz, nun primeiro intre sotérrase dentro dela, posteriormente pásase a soterrar no adro para, no século XVIII, construír un camposanto a carón da igrexa, que estivo funcionando ata principios do XX, momento en que se decide trasladalo a outro lugar. A idea, compartida, é aplaudida por todas as forzas vivas da parroquia; o problema xorde cando se sinala o Castro como lugar elixido.

Os dous homes máis poderosos do Foz dese momento, Eliseo Martínez Pillado e Xosé Reimunde Acevedo (alcalde nese intre), chocan co tema da ubicación do cemiterio parroquial.

Na prensa partidaria da postura de don Eliseo, aparecen noticias a ese respecto “Merece aplauso que se haga un cementerio para que desaparezca de entre las casas el actual; pero si la higiene aconseja esta innovación, no es el Castro el sitio que debiera elegirse para emplazar dicho cementerio.

Los vientos aquí reinantes del Noroeste debieran indicar al ayuntamiento que el lugar más propio para enterramientos está por el lado de la Garita” (La Voz de Mondoñedo.1905, 19 de agosto).

Don Eliseo, opinaba que o Castro (Castro de Arriba ou Pico do Castro, en contraposición co castro de abaixo, situado ao final da praia de Llás e coñecido como o Cu do Castro) non era o lugar óptimo pois a profundidade o terreo tan só alcanzaba os 35 centímetros ata chegar a rocha firme; ademais diso no Castro había uns pozos de auga potable dos que se nutría a vila de Foz, por iso coidaba que poderían darse filtracións dos cadáveres ás augas das que bebía a vila.

Fose, polas razóns que fose, o concello continua coa construción do cemiterio no lugar elixido; por esta razón recibe dende o goberno civil de Lugo un escrito (recollido na acta municipal do 24 de zullo) relativo á prohibición “de la construcción del nuevo cementerio en la Veiga del Castro de Abajo, y se designe otro terreno que reuna mejores condiciones” (Boletín Oficial Da Provincia De Lugo. 1906, 10 de agosto).

Unha vez lido o oficio remitido polo gobernador, a corporación municipal acorda remitir un informe, non ao gobernador, senón a unha institución de maior importancia, o Ministerio de Gobernación.

Vexamos o que alegaba o concello. Para eles, e tal como recolle o regulamento municipal, existía un prazo de 30 días para poder protestar contra o proxecto do cemiterio, pero o señor Eliseo Martínez realizou a súa protesta 16 días despois de rematar o mes dado de prazo. Ademais diso, a reclamación non se realiza no concello, tal e como estipula o regulamento municipal, senón que o fai, directamente, ante o gobernador. Xa só por estas dúas razóns debería ser desestimado o escrito de don Eliseo. Aparte dos prazos caducados afirman que non entenden a razón pola cal se enfronta á decisión tomada polo concello, porque el estaba alí cando foron elixir o lugar “y porque hasta acompañó al párroco a fijar el sitio, mostrándose conforme con que no había otro mejor que el que después eligió la Junta de Sanidad”.

Así mesmo coidan, que polo aceleramento á hora de mandar o escrito, o señor Eliseo Martínez erra no lugar de localización “pues no es verdad que se hubiese fijado en la Veiga del Castro de Abajo, sino en la de Arriba, a unos 40 metros de elevación sobre el nivel del mar”.

Sobre a titularidade do cemiterio dísenos, na alegación municipal, que a obra tiña un coste de 3.000 pesetas “y que la ejecuta la Iglesia por su cuenta, sin auxilio pecuniario del municipio”.

Din tamén no escrito que si o gobernador visitase Foz vería como a xunta de sanidade, o concello e pobo están de acordo con esa localización  e que os reclamantes que figuran no escrito contrario “a quienes llamó Martínez para su casa, es fácil que ni siquiera se hubiesen enterado de lo que han firmado”.

Enterro de Salgado Toimil.1942. Foto Fátima
Maañón, colgada en Antiguas Fotos de Foz

Ademais alega que o criterio seguido por este concello para construír o cemiterio “es el que se ha seguido para construir los cementerios de San Miguel de Reinante, Rinlo, Lorenzana” e como nesas construcións non houbo problema algún, tampouco debería habelo no caso de Foz. O concello de Foz decide, tal e como se recolle na acta municipal do 13 de marzo, enviar un escrito, esta vez ao gobernador provincial, no que se pode ler “que no es posible designar otro sitio igual ni semejante al elegido por la Junta de Sanidad, declarado como el mejor por cuatro médicos, incluso el subdelegado de medicina, y tenido por insustituible por los colindantes y por el pueblo entero... que está demostrado en el plano, y una simple operación aritmética lo comprueba, que pueden verificarse enterramientos durante más de 30 años sin remover las cenizas; que el punto de emplazamiento se halla a bastante distancia de las casas, sin que nadie que conozca Foz pueda decir con verdad que haya otro tan equidistante de todas ellas ... que los facultativos no responden de la salud pública si permanece abierto el actual cementerio durante el verano, pues no se le oculta este peligro, por hallarse la tierra impermeable y no haber un solo espacio libre para verificar enterramientos” (Boletín Oficial Da Provincia De Lugo.1906, 19 de abril).

O día un de setembro o xornal La Voz de Mondoñedo sacaba un artigo contrario ao cemiterio de Foz, no que se laiaban da actitude dos párrocos que non se opoñían ao lugar elixido; esta falta de oposición costoulle ao párroco de Foz a súa destitución do cargo por parte do bispo. Alegaba o xornalista que de situar o cemiterio onde o sitúan, a carón de onde estaban “los pozos que surten de agua a la mayoría de aquel vecindario” co paso do tempo vai provocar filtracións de restos mortais nos pozos, o que provocaría “que dentro de poco tiempo se bebiesen en Foz cadáveres disueltos”( La Voz de Mondoñedo.1906, 1 de setembro).

A construción do cemiterio levouse a cabo, pero non podemos imaxinalo como o vemos hoxe en día, temos que pensar nun espazo bastante máis reducido, con muros altos e febles que acabarán caendo.

No mitin político de Felipe Lazcano en Foz (1920), antes de falar foi precedido por Fernández Mato, quen, entre outras lindezas contra o caciquismo di “el cementerio está hoy convertido en montón de escombros, por haber caido sus paredes, sirviendo su terreno de pastizal muchas veces a los animales” (La Voz de Mondoñedo.1920, 9 de decembro).

A prensa serviu para loitar, tanto por un lado como por outro. Así vimos como La Voz de Mondoñedo era contraria, mentres que noutros periódicos vemos aparecer artigos a favor do alcalde Xosé Reimunde e da situación do novo cemiterio. En 1924 (1 de outubro), o xornal madrileño El Globo sacaba un artigo firmado por Xosé Posada Blanco e titulado “Cementerio”. Este veciño de Vilaxoane, máis coñecido co nome de “Pepe da Corredoira”, non se corta, nada, nin á hora de defender o peche con muros do cemiterio como á hora de atacar á persoa a quen considera responsable desa situación, a don Eliseo Martínez.

Deixemos que sexa o señor Posada quen nolo conte coas súas propias palabras  es el caso que en el pueblo de Foz, provincia de Lugo, se hizo, o mejor dicho, reempezó a hacerse un cementerio, hasta la fecha no concluido de cerrar, sino en parte con una simple valla de maderas y en parte con tapia, a trozos deteriorada y por la que pueden entrar hasta los perros de aquellos lugares, con sus naturales y posibles consecuencias… La causa que el cementerio, lugar sagrado, esté todavía sin cerrar, parece ser el capricho de un señor del pueblo, don Eliseo Martínez, que no sólo en ocasiones se opuso mas o menos directamente a reparaciones parciales, sino que compró un terreno que no pudiendo completarse, siquiera un poco, su área, fuera aún menos dable el cerrarlo”.

Para darlle solución ao problema do peche, o señor Posada, coidaba que era necesaria a creación dunha comisión, composta por catro veciños, co fin de falar con don Eliseo y le proponga la compra del terreno que sea preciso para cerrarlo; su coste se haga a cargo de una pequeña cuota por vecino, que creo que pagarán con gusto, y el resto, o sea todo lo que faltare, la pagaría yo mismo, tengo en él enterrado a los seres más queridos. Tenga el señor don Eliseo un poco de piedad; tenga en cuenta que su gran posición social humanamente y cristianamente le obligan a algo, sobre todo tratándose de convecinos y paisanos, que además son, casi en su mayoría, sus arrendatarios, que le pagan más de tres mil fanegas cada año”.

Sobre don Eliseo chega a afirmar, extralimitándose e nunha actitude que hoxe en día sería punible, que se fixera con montes comunais, que pasaron a figurar como propios del, operación que tivo un valor dunhas catrocentas mil pesetas.

Non será ata o ano 1946 en que vexamos novas reformas no cemiterio parroquial; esta vez trátase da construción dun camiño municipal dende a “plazuela al Cementerio”, estase a referir á actual praza Salgado Toimil e ás rúas Antón Vilar Ponte e Costa do Castro.

Tres anos despois, en 1949, levábanse a cabo xestións, realizadas polo alcalde, Francisco Maañón, e o párroco Amador Puente Martínez, co veciño Xosé Antón García Marful “al objeto de que accediese en venta una parte de la finca de su propiedad, sita en la Veiga de Castro de Arriba, a fin de cerrar con muro de piedra el cementerio de esta parroquia en línea recta con el otro trozo que ya está construido” (Acta municipal. 1949, 24 de maio). Mais non será ata un ano despois, en xuño de 1950, cando se chegue ao acordo de pagarlle a este veciño a cantidade de 4.000 pesetas polo terreo necesario para poder pechar o cemiterio “y se le deje el terreno necesario para el emplazamiento de un nicho a dicho interesado” (Acta municipal. 1950, 27 de xuño).

En 1951 recibe o derradeiro elemento que configurará o aspecto do cemiterio ata a súa recente ampliación, a porta. Nese ano lévanse a cabo na igrexa parroquial obras de reedificación da liña do muro do adro, quitando a antiga porta de ferro da entrada ao adro da igrexa “el actual portalón será colocado como puerta de entrada principal en el Cementerio nuevo. La nueva entrada al atrio de la iglesia se hará frente a la puerta principal de la misma con puertas de hierro y la balaustrada se acomodará al desnivel de la calle todo el ancho de la iglesia y en el resto del atrio y según proyecto presentado” (Acta municipal. 1951, 5 de xullo).

A modo de conclusión podemos afirmar que a teoría mantida por don Eliseo, das filtracións nos acuíferos focegos, non se produce e que o espazo destinado a camposanto foi suficiente durante todo o século XX.

Por tanto, esa lenda que se mantén en Foz de que Eliseo Martínez non quería o cemiterio nese lugar porque o vía dende a súa casa seméllanos máis próximo á lenda urbana que á realidade histórica. Ou non....

Porto de Foz. Entorno a 1930, ao fondo, pegado á igrexa, o antigo cemiterio parroquial.

 

 

 

viernes, 10 de noviembre de 2023

CURIOSIDADES SOBRE O MARISCAL PARDO DE CELA E FOZ.

 



Escribir sobre a figura do Mariscal resulta moi complexo, porque chegar ao cerne desta talla trae consigo unha enorme tarefa de quitar as incontables capas de pintura que se lle deron á figura. Capas dadas polos partidarios e defensores da súa figura, que elevan aos altares do martiroloxio nacionalista; ou as capas dadas polos contrarios, defensores da idea de que o Mariscal era un nobre de segunda orde que nunca pasou de ser un bandido e un criminal.

Non imos entrar no lameiro, non por medo a mancharnos senón porque daríalle a este traballo unha extensión que non queremos dar; pero cada un é libre (completamente) de pensar o que queira sobre esta figura tan mitificada.

Nós quedarémonos cos palabras escritas por Fernando Fulgosio na súa novela “Una mata de helecho en la costa de Málaga” (1869, p. 568)

           ¿Pagué yo alguno al Mariscal Pero Pardo de Cela, cuando me dio la libertad?

-                         ¿Tú has sido cautivo del Mariscal –

-                     Como tú, caí herido en sus manos; como a ti me asistieron en el castillo de la Frouseira, en Galicia,          por orden de su señor… Ya sabes que el Mariscal es tan altanero con sus iguales y aun con los                reyes… como blando, en general, con los que toma bajo su amparo.

Esa imaxe de suavidade coas persoas que toma baixo o seu mando esvaécese cando trata con inimigos, sexan da nobreza ou do pobo. No preito Tábera Fonseca (1525), dásenos unha visión bastante despectiva do Mariscal (tan despectiva como intencionada), pois amósannolo como unha persoa moi vingativa, con esa frase que lle fan dicir “enchede os carballos de vasalos” á que se lle responde “eu vivo dos vasalos, non dos carballos”.

Ao Mariscal débeselle a fundación do porto de Masma, que dito así soa, porque o é, moi esaxerado. O que Pardo de Cela leva a cabo é a apertura dun porto para a exportación de madeira, fóra do control impositivo existente nos portos de Viveiro ou Ribadeo. Antes de poder saír unha nave cargada de madeira deses portos tiña que aboar unha cantidade en concepto de impostos; pero de facer a carga no porto do Masma non debería ter que abonar nada, o que, aparte de convertelo en porto ilegal tamén o converte nun porto moi atrativo.

As denuncias de ambos portos ante os Reis Católicos provoca que estes lle envíen unha carta ao Mariscal na que se pode ler: “Vosotros,  por vuestra propia abtoridad e syn mi liçencia e mandado... avedes fecho e abyerto puertos nuevos e fecho carga e descarga de navios e barcas e fustas en la Masma e Vares a su grand agravio e perjuysio del puerto de dicha villa ... e muy gran danno e menoscabo de las mis alcavalas e rentas e tributos reales ... por que vos mando ... que d’aqui adelante non fagades nin consyntades fazer el dicho cargo e descargo en los dichcos puertos de Masma e Vares que asy diz que nuevamente avedes abyerto” (Ferreira Priegue, 1988: 117, nota 244).

Outra imaxe, tamén moi intencionada, e a que transmite nas súas palabras o bispo de Mondoñedo, don Gonzalo Gutiérrez de Mantilla. O prelado escribía ao rei solicitando a devolución das xurisdicións eclesiásticas de Vilaronte e San Martiño, que, por mandato real, foran vendidas ao oidor Hernando Saavedra, do consello de Contaduría Maio da súa Maxestade, colaborador na Corte.

O bispo Mantilla, en 1595, alertaba ao rei do perigo que corría se o porto de Foz caía en mans, por venda, dos herdeiros do citado oidor, e alertábao coa lembranza daquel enfrontamento entre o poder real e o Mariscal “y de un puerto seguro para fortificarse, tener y recibir navios podrian llebantarse, pues no es cosa nueba. Se ha visto en tiempo del rey don Fernando y del emperador Carlos, visabuelo y abuelo de Vuesa Magestad, que en estos reinos se llebantaron bandos y hubo comunidades y esto procedio de que los señores se hallaban poderosos y tenian sus casas fuertes”. E aí é cando aparece a figura do noso protagonista, cando o bispo, lembrando os sucesos acontecidos había un século, di “y en este reino de Galicia el mariscal Pedro Pardo, Pedro Bolano y Pedro de Miranda, con solo tener el uno un penasco en un monte, a donde se acogia, y el otro un castillo en la ribera del rio Miranda y el otro una fortaleça tiraniçaban la tierra y no havia cosa segura”.

Do Mariscal díxosenos (e non imos entrar en si é, ou non, certo) que levaba, irregularmente, moitas propiedades do cabido de Mondoñedo; pero non so do cabido, pois o mosteiro de Vilanova de Lourenzá tamén lle cedera (voluntaria ou coacionadamente) certas propiedades. Así vemos como lle conceden “os lugares de Galgao e de Quende e Benbibre e que son do dito moesterio conto dos os vasalos et moradores en eles et con todo o sennorio çevil e criminal”. Como condición esíxenlle que “abedes de sair en defensa de nos, os suso ditos e de nosos subçesores e dos vasalos do dito moesterio”, isto acontecía o 25 de outubro de 1464.

Nesa mesma data dona Sabela de Castro, muller do Mariscal, recibía do mosteiro de Vilanova “o noso Çeleiro de Marinnaos que he do dito moesteiro con todos los vasalos e moradores nel e con todo o sennorio civil e creminal”. A razón deste aforamento debíase a actitude do Mariscal en favor do convento, ou así dicían os monxes “avedes feito e fasedes manter defenso a este dito moesteiro e a nos, los suso ditos, e entendemos que faredes eso mesmo de aquí en adeante”. Non sería tan mala a relación entre o Mariscal e o convento.

 

As tornas cambiaron co paso do tempo e o Mariscal pasou de ser aquela figura xunto á que se quería estar a un apestado do que se fuxía, e máis, se combatía.

No primeiro dos casos estaría García González, que o 10 de novembro de 1513 solicitaba executoria de fidalguía (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid. Pergameos, caixa 42, 10). Neste tipo de documentación, para demostrar que se era fidalgo, levábanse varias testemuñas (fidalgas) que acreditaban que o demandante era fidalgo,  pero que tamén seu pai e avó o foran.

Na do mencionado García, veciño de San Pedro de Labrada, aparece declarando Pedro Grada, fidalgo, veciño de Labrada e de 80 anos, que afirma ter coñecido a García González había máis de 30 anos e que “despues lo vio venir por espacio de veynte años poco mas o menos con el mariscal Pedro Pardo de Çela, le servia como peon”.

Abundan máis os exemplos do segundo dos casos, dos que loitaron contra do Mariscal no cerco da Frouxeira.

Exemplos son os casos de Afonso Arias de Viladaide (San Cosme), que en 1488 preiteaba pola súa fidalguía, e do que aseguran que participara na toma da Frouxeira “otro sy dixo que savia que al tiempo (roto) Pedro Pardo en la fortaleza de (roto) Alonso Arias, quien contendia en el dicho pleito, fuera con ellos i sirviera en el cerco ciertas tenporadas fasta que se acavara el dicho çerco i que asimismo vio que en el tiempo donde Alonso Lopez de Haro,  que a la sazon era gobernador en el dicho Regno, llamara a estas gentes para el combate de Villa Juan que el dicho Alonso Arias, el viejo, padre del dicho Alonso Arias, fuera a servir al dicho combate con otros vecinos de la dicha feligresía de Sant Cosme” (Arq. Real Chanc. Valladolid. Pergameos, Caixa 3,1 1488, 5 de xuño).

Tamén está o caso de Diego Pérez, veciño de San Cosme de Barreiros, que preiteaba o 7 de xuño de 1496. Del dirá Fernando Pérez, fidalgo de Celeiro de Mariñaos, “que savia i viera este testigo que quando don Fernando de Acuña gobernador del dicho nuestro Regno de Gallizia toviera çercada la fortaleza de Froseyra donde estaba cercado el mariscal Pedro Pardo, que fuera el dicho Diego Perez en nuestro servicio al cerco de la dicha fortaleça servir en el dito cerco ciertas tenporadas”( Arq. Real Chanc. Valladolid. Pergameos, Caixa 19,6. 1496, 7 de xuño).

Ou o caso do fidalgo Fernando Basanta, quen no ano 1506 inicia preito para demostrar a súa fidalguía (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid, Sala de Fidalgos, caixa 465, 4). Mais non será ata o ano 1513 en que consiga unha executoria do preito sobre a súa fidalguía. (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid, Rexistro de executorias, caixa 284, 4).

Entre as testemuñas presentadas figura Xoán Mariño, un fidalgo de 80 anos e veciño de San Cosme de Barreiros. Na súa declaración afirma “oyera dezir que Juan Basanta, abuelo deste que contendia, avya ydo a la guerra de Aryza a servir como fijodalgo e a visto este testigo a este Fernan Basanta a servir a la guerra de Pena Flora (Frouxeira) con sus hermanos como fijo dalgo”.

Campeonato de loita medieval. Belmonte, 2014

Tamén está o caso de Alonso Vidal, fidalgo de Santa Cilla, que o 7 de xullo de 1508 solicitaba executoria de fidalguía. Nela alegaba que os seus antepasados foran fidalgos e que el acudira, “como ome fijodalgo a servir con los otros omes fijosdalgo de aquella tierra por mandado del governador al çerco de Villajuan i a pena Froxera”.

Da fidalguía do avó de Alonso Vidal, o fidalgo Alvar Alonso, fala Xoán de Losada, un fidalgo de 65 anos e natural de Romariz, do que di  oyera descir por fama publica al mariscal Pedro Pardo i a Vasco Lopez de Rio i a Ruy Lorenço de Adelan i a otros de aquella tierra que eran mas antiguos que este testigo i desta que ellos avian conosçido al dicho Alvar Alonso i que fuera ome fijodalgo” (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid. Pergameos, caixa 36, 2. 1508, 7 de xullo).

Rematamos esta relación, que é moito máis completa, co caso de Xoán de Luaces, veciño de Vilamor (Mondoñedo), preiteaba pola fidalguía, alegando, entre outras cousas, unha testemuña que “Viera al dicho Diego de Luaçes, padre deste que contiende yr a la guerra de Froxera i a la de Villa Juan donde fueran llamados los omes fijosdalgo del Regno de Galicia” (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid. Pergameos, caixa 28, 12. 1510, 27 de abril).

Polo que puidemos ler nas declaracións das testemuñas o cerco do castelo da Frouxeira existiu, prolongándose no tempo en varias campañas.

Eses distintos ataques e defensas provocaron mortos e feridos. En honra dos primeiros o comandante das tropas asaltantes, Mudarra, funda na igrexa de San Martiño de Mondoñedo o altar de Santa Catarina “que hizo azer Mosieur Mudarra que tomo a Pena Frolseyra por su Alteza”. Como contrapartida a esta fundación ordenaba “que se dixesen en la dicha capilla e altar todos los lunys de cada mes el primero lunys de cada mes una misa cantada con su bigilia e responso por las animas de ciertos que murieron e se enterraron alli sobre el cerco de la dicha Frouseyra”.

No ano 2013 o profesor Eduardo Pardo de Guevara sacaba á luz un estudio acompañado dunha transcrición do testamento do Mariscal Pardo de Cela. Gracias a ese traballo sabemos que o Mariscal fora executado a principios do mes de outubro do ano 1483 e non o 17 de decembro, tal e como se pensaba ata agora.

Este interesante traballo sirve de base documental para a relación nominal de propiedades que agora sacamos.

Propiedades en San Martiño de Mondoñedo.

No testamento podemos ler a seguinte manda: “Yten desenbargo al monesterio de San Martinno de Mondonedo, los benefiçios de Abadin et Recaree et San Romao de Villaestrofe que yo lleve del dicho monesterio, et mando a mis herederos, so pena de mi maldiçion, que nunca los demanden”. Isto estanos a falar da devolución deses tres beneficios ao seu lexítimo dono, o mosteiro de San Martiño, o que, por outra banda, tamén nos informa de que, en certa medida, o Mariscal se apoderaba de propiedades pertencentes á igrexa.

Outra das mandas que fai referencia a San Martiño ten como protagonistas aos membros da familia Conde. Nela podemos ler: “yten desenbargo la casa de San Martinno a los hijos de Gonçalo Conde, et que me paguen çinco mill maravedis que me deben, et demanden dos mill a Lopo do Rio, que yo le tome de mas, que mande que se los diesen”. Resulta moi habitual poder ler nos testamentos como se reclaman débedas ou se informa aos herdeiros das débedas que se teñen contraídas.

Propiedades en Marzán.

Neste lugar o Mariscal posuía o casal de Marzán “Yten mando al dicho monesterio de San Martino dos reales o sesenta maravedis de cada un anno por lo meu casal et heredades de Marçan et que me digan de cada un ano una misa cantada el dia de San Pedro et en su altar”.

No apeo, realizado en 1540, e que se conserva no arquivo catedralicio de Mondoñedo, das  propiedades pertencentes ao mosteiro de San Martiño podemos ler que na declaración de Diego Carballal faise mención a que no Prado da Lama (Marzán) o mosteiro de San Martiño posuía un finca coñecida co nome de Os Fornos, que levaba catro choupíns, entre as súas lindes aparecen varios prados: “uno de Pero Mariño y en otro de Francisco Palmeiro que fue de la caseria del Mariscal e de otra parte en heredad de la caseria de Villamayor del dicho Cabildo”. Ven sendo a mesma que se menciona no testamento.

Nese mesmo apeo infórmasenos da extensión da referida casería “Que en la referida feligresia de San Martin tenia el Monasterio la Telleira, en que se hace la Teja, con heredades en la Veiga do cura, que esta en medio de la feligresia compuesta de 8 ò 10 tarreos de 10 o 12 choupines, con otras muchas heredades, con nombre de la casaria de Marzan, sitas en la Veiga de Lourido de llevar siete o ocho choupines de sembradura”.

Propiedades en Santa Cilla.

Yten desenbargo a Roy Basquez, canonigo, la parte del benefiçio que le cabe de Santa Çeçilia, de quel es clerigo, con el pan de oganno que le pertenesçe”. Volvemos a ver outra devolución de beneficios eclesiásticos que levaba o Mariscal.

 Propiedades en Vilaxoane.

Yten mando a Gonçalbo Yannes, canonigo, lleve un tonel de vino que eu tenno en Bilajuane en satysfaçion de una meda que le tomey en Bilarmea, et le pido perdon por amor de Dios”. Aínda que poñemos propiedades nada nos fai pensar que ese tonel de viño proceda de viñas pertencentes ao Mariscal que estivesen sitas en Vilaxoane.

Aquí rematamos esta relación de cousas que non sabía sobre o Mariscal. Da cadea co que foi preso, e que recibiu o nome da Mariscala, ou do que dixo cando lle cortaron a cabeza xa falaremos noutro capítulo; porque iso, iso xa é outra historia.